Publius Vergilius Maro - Aeneid (Liber XI) lyrics

Oceanum interea surgens Aurora reliquit: Aeneas, quamquam et sociis dare tempus humandis praecipitant curae turbataque funere mens est, uota deum primo uictor soluebat Eoo. ingentem quercum decisis undique ramis constituit tumulo fulgentiaque induit arma, Mezenti ducis exuuias, tibi magne tropaeum bellipotens; aptat rorantis sanguine cristas telaque trunca uiri, et bis s** thoraca petitum perfossumque locis, clipeumque ex aere sinistrae subligat atque ensem collo suspendit eburnum. tum socios (namque omnis eum stipata tegebat turba ducum) sic incipiens hortatur ouantis: 'maxima res effecta, uiri; timor omnis abesto, quod superest; haec sunt spolia et de rege superbo primitiae manibusque meis Mezentius hic est. nunc iter ad regem nobis murosque Latinos. arma parate, animis et spe praesumite bellum, ne qua mora ignaros, ubi primum uellere signa adnuerint superi pubemque educere castris, impediat segnisue metu sententia tardet. interea socios inhumataque corpora terrae mandemus, qui solus honos Acheronte sub imo est. ite,' ait 'egregias animas, quae sanguine nobis hanc patriam peperere suo, decorate supremis muneribus, maestamque Euandri primus ad urbem mittatur Pallas, quem non uirtutis egentem abstulit atra dies et funere mersit acerbo.' Sic ait inlacrimans, recipitque ad limina gressum corpus ubi exanimi positum Pallantis Acoetes seruabat senior, qui Parrhasio Euandro armiger ante fuit, sed non felicibus aeque tum comes auspiciis caro datus ibat alumno. circum omnis famulumque man*s Troianaque turba et maestum Iliades crinem de more solutae. ut uero Aeneas foribus sese intulit altis ingentem gemitum tunsis ad sidera tollunt pectoribus, maestoque immugit regia luctu. ipse caput niuei fultum Pallantis et ora ut uidit leuique patens in pectore uulnus cuspidis Ausoniae, lacrimis ita fatur obortis: 'tene,' inquit 'miserande puer, cum laeta ueniret, inuidit Fortuna mihi, ne regna uideres nostra neque ad sedes uictor ueherere paternas? non haec Euandro de te promissa parenti discedens dederam, cum me complexus euntem mitteret in magnum imperium metuensque moneret acris esse uiros, cum dura proelia gente. et nunc ille quidem spe multum captus inani fors et uota facit cumulatque altaria donis, nos iuuenem exanimum et nil iam caelestibus ullis debentem uano maesti comitamur honore. infelix, nati funus crudele uidebis! hi nostri reditus exspectatique triumphi? haec mea magna fides? at non, Euandre, pudendis uulneribus pulsum aspicies, nec sospite dirum optabis nato funus pater. ei mihi quantum praesidium, Ausonia, et quantum tu perdis, Iule!' Haec ubi defleuit, tolli miserabile corpus imperat, et toto lectos ex agmine mittit mille uiros qui supremum comitentur honorem intersintque patris lacrimis, solacia luctus exigua ingentis, misero sed debita patri. haud segnes alii cratis et molle feretrum arbuteis texunt uirgis et uimine querno exstructosque toros obtentu frondis inumbrant. hic iuuenem agresti sublimem stramine ponunt: qualem uirgineo demessum pollice florem seu mollis uiolae seu languentis hyacinthi, cui neque fulgor adhuc nec dum sua forma recessit, non iam mater alit tellus uirisque ministrat. tum geminas uestis auroque ostroque rigentis extulit Aeneas, quas illi laeta laborum ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido fecerat et tenui telas discreuerat auro. harum unam iuueni supremum maestus honorem induit arsurasque comas obnubit amictu, multaque praeterea Laurentis praemia pugnae aggerat et longo praedam iubet ordine duci; addit equos et tela quibus spoliauerat hostem. uinxerat et post terga man*s, quos mitteret umbris inferias, caeso sparsurus sanguine flammas, indutosque iubet truncos hostilibus armis ipsos ferre duces inimicaque nomina figi. ducitur infelix aeuo confectus Acoetes, pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibus ora, sternitur et toto proiectus corpore terrae; duc*nt et Rutulo perfusos sanguine currus. post bellator equus positis insignibus Aethon it lacrimans guttisque umectat grandibus ora. hastam alii galeamque ferunt, nam cetera Turnus uictor habet. tum maesta phalanx Teucrique sequuntur Tyrrhenique omnes et uersis Arcades armis. postquam omnis longe comitum praecesserat ordo, substitit Aeneas gemituque haec addidit alto: 'nos alias hinc ad lacrimas eadem horrida belli fata uocant: salue aeternum mihi, maxime Palla, aeternumque uale.' nec plura effatus ad altos tendebat muros gressumque in castra ferebat. Iamque oratores aderant ex urbe Latina uelati ramis oleae ueniamque rogantes: corpora, per campos ferro quae fusa iacebant, redderet ac tumulo sineret succedere terrae; nullum cum uictis certamen et aethere ca**is; parceret hospitibus quondam socerisque uocatis. quos bonus Aeneas haud aspernanda precantis prosequitur uenia et uerbis haec insuper addit: 'quaenam uos tanto fortuna indigna, Latini, implicuit bello, qui nos fugiatis amicos? pacem me exanimis et Martis sorte peremptis oratis? equidem et uiuis concedere uellem. nec ueni, nisi fata locum sedemque dedissent, nec bellum cum gente gero; rex nostra reliquit hospitia et Turni potius se credidit armis. aequius huic Turnum fuerat se opponere morti. si bellum finire manu, si pellere Teucros apparat, his mecum decuit concurrere telis: uixet cui uitam deus aut sua dextra dedisset. nunc ite et miseris supponite ciuibus ignem.' dixerat Aeneas. illi obstipuere silentes conuersique oculos inter se atque ora tenebant. Tum senior semperque odiis et crimine Drances infensus iuueni Turno sic ore uicissim orsa refert: 'o fama ingens, ingentior armis, uir Troiane, quibus caelo te laudibus aequem? iustitiaene prius mirer belline laborum? nos uero haec patriam grati referemus ad urbem et te, si qua uiam dederit Fortuna, Latino iungemus regi. quaerat sibi foedera Turnus. quin et fatalis murorum attollere moles saxaque subuectare umeris Troiana iuuabit.' dixerat haec unoque omnes eadem ore fremebant. bis senos pepigere dies, et pace sequestra per siluas Teucri mixtique impune Latini errauere iugis. ferro sonat alta bipenni fraxinus, euertunt actas ad sidera pinus, robora nec cuneis et olentem scindere cedrum nec plaustris cessant uectare gementibus ornos. Et iam Fama uolans, tanti praenuntia luctus, Euandrum Euandrique domos et moenia replet, quae modo uictorem Latio Pallanta ferebat. Arcades ad portas ruere et de more uetusto funereas rapuere faces; lucet uia longo ordine flammarum et late discriminat agros. contra turba Phrygum ueniens plangentia iungit agmina. quae postquam matres succedere tectis uiderunt, maestam incendunt clamoribus urbem. at non Euandrum potis est uis ulla tenere, sed uenit in medios. feretro Pallante reposto procubuit super atque haeret lacrimansque gemensque, et uia uix tandem uoci laxata dolore est: 'non haec, o Palla, dederas promissa parenti, cautius ut saeuo uelles te credere Marti. haud ignarus eram quantum noua gloria in armis et praedulce decus primo certamine posset. primitiae iuuenis miserae bellique propinqui dura rudimenta, et nulli exaudita deorum uota precesque meae! tuque, o sanctissima coniunx, felix morte tua neque in hunc seruata dolorem! contra ego uiuendo uici mea fata, superstes restarem ut genitor. Troum socia arma secutum obruerent Rutuli telis! animam ipse dedissem atque haec pompa domum me, non Pallanta, referret! nec uos arguerim, Teucri, nec foedera nec quas iunximus hospitio dextras: sors ista senectae debita erat nostrae. quod si immatura manebat mors gnatum, caesis Volscorum milibus ante ducentem in Latium Teucros cecidisse iuuabit. quin ego non alio digner te funere, Palla, quam pius Aeneas et quam magni Phryges et quam Tyrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis. magna tropaea ferunt quos dat tua dextera leto; tu quoque nunc stares immanis truncus in aruis, esset par aetas et idem si robur ab annis, Turne. sed infelix Teucros quid demoror armis? uadite et haec memores regi mandata referte: quod uitam moror inuisam Pallante perempto dextera causa tua est, Turnum gnatoque patrique quam debere uides. meritis uacat hic tibi solus fortunaeque locus. non uitae gaudia quaero, nec fas, sed gnato manis perferre sub imos.' Aurora interea miseris mortalibus almam extulerat lucem referens opera atque labores: iam pater Aeneas, iam curuo in litore Tarchon constituere pyras. huc corpora quisque suorum more tulere patrum, subiectisque ignibus atris conditur in tenebras altum caligine caelum. ter circum accensos cincti fulgentibus armis decurrere rogos, ter maestum funeris ignem lustrauere in equis ululatusque ore dedere. spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma, it caelo clamorque uirum clangorque tubarum. hic alii spolia occisis derepta Latinis coniciunt igni, galeas ensisque decoros frenaque feruentisque rotas; pars munera nota, ipsorum clipeos et non felicia tela. multa boum circa mactantur corpora Morti, saetigerosque sues raptasque ex omnibus agris in flammam iugulant pecudes. tum litore toto ardentis spectant socios semustaque seruant busta, neque auelli possunt, nox umida donec inuertit caelum stellis ardentibus aptum. Nec minus et miseri diuersa in parte Latini innumeras struxere pyras, et corpora partim multa uirum terrae infodiunt, auectaque partim finitimos tollunt in agros urbique remittunt. cetera confusaeque ingentem caedis aceruum nec numero nec honore cremant; tunc undique uasti certatim crebris conlucent ignibus agri. tertia lux gelidam caelo dimouerat umbram: maerentes altum cinerem et confusa ruebant ossa focis tepidoque onerabant aggere terrae. iam uero in tectis, praediuitis urbe Latini, praecipuus fragor et longi pars maxima luctus. hic matres miseraeque nurus, hic cara sororum pectora maerentum puerique parentibus orbi dirum exsecrantur bellum Turnique hymenaeos; ipsum armis ipsumque iubent decernere ferro, qui regnum Italiae et primos sibi poscat honores. ingrauat haec saeuus Drances solumque uocari testatur, solum posci in certamina Turnum. multa simul contra uariis sententia dictis pro Turno, et magnum reginae nomen obumbrat, multa uirum meritis sustentat fama tropaeis. Hos inter motus, medio in flagrante tumultu, ecce super maesti magna Diomedis ab urbe legati responsa ferunt: nihil omnibus actum tantorum impensis operum, nil dona neque aurum nec magnas ualuisse preces, alia arma Latinis quaerenda, aut pacem Troiano ab rege petendum. deficit ingenti luctu rex ipse Latinus: fatalem Aenean manifesto numine ferri admonet ira deum tumulique ante ora recentes. ergo concilium magnum primosque suorum imperio accitos alta intra limina cogit. olli conuenere fluuntque ad regia plenis tecta uiis. sedet in mediis et maximus aeuo et primus sceptris haud laeta fronte Latinus. atque hic legatos Aetola ex urbe remissos quae referant fari iubet, et responsa reposcit ordine cuncta suo. tum facta silentia linguis, et Venulus dicto parens ita farier infit: 'Vidimus, o ciues, Diomedem Argiuaque castra, atque iter emensi casus superauimus omnis, contigimusque manum qua concidit Ilia tellus. ille urbem Argyripam patriae cognomine gentis uictor Gargani condebat Iapygis agris. postquam introgressi et coram data copia fandi, munera praeferimus, nomen patriamque docemus, qui bellum intulerint, quae causa attraxerit Arpos. auditis ille haec placido sic reddidit ore: "o fortunatae gentes, Saturnia regna, antiqui Ausonii, quae uos fortuna quietos sollicitat suadetque ignota lacessere bella? quicumque Iliacos ferro uiolauimus agros (mitto ea quae muris bellando exhausta sub altis, quos Simois premat ille uiros) infanda per orbem supplicia et scelerum poenas expendimus omnes, uel Priamo miseranda man*s; scit triste Mineruae sidus et Euboicae cautes ultorque Caphereus. militia ex illa diuersum ad litus abacti Atrides Protei Menelaus adusque columnas exsulat, Aetnaeos uidit Cyclopas Vlixes. regna Neoptolemi referam uersosque penatis Idomenei? Libycone habitantis litore Locros? ipse Mycenaeus magnorum ductor Achiuum coniugis infandae prima inter limina dextra oppetiit, deuictam Asiam subsedit adulter. inuidisse deos, patriis ut redditus aris coniugium optatum et pulchram Calydona uiderem? nunc etiam horribili uisu portenta sequuntur et socii amissi petierunt aethera pennis fluminibusque uagantur aues (heu, dira meorum supplicia!) et scopulos lacrimosis uocibus implent. haec adeo ex illo mihi iam speranda fuerunt tempore cum ferro caelestia corpora demens appetii et Veneris uiolaui uulnere dextram. ne uero, ne me ad talis impellite pugnas. nec mihi cum Teucris ullum post eruta bellum Pergama nec ueterum memini laetorue malorum. munera quae patriis ad me portatis ab oris uertite ad Aenean. stetimus tela aspera contra contulimusque man*s: experto credite quantus in clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam. si duo praeterea talis Idaea tulisset terra uiros, ultro Inachias uenisset ad urbes Dardan*s, et uersis lugeret Graecia fatis. quidquid apud durae cessatum est moenia Troiae, Hectoris Aeneaeque manu uictoria Graium haesit et in decimum uestigia rettulit annum. ambo animis, ambo insignes praestantibus armis, hic pietate prior. coeant in foedera dextrae, qua datur; ast armis concurrant arma cauete." et responsa simul quae sint, rex optime, regis audisti et quae sit magno sententia bello.' Vix ea legati, uariusque per ora cucurrit Ausonidum turbata fremor, ceu saxa morantur cum rapidos amnis, fit clauso gurgite murmur uicinaeque fremunt ripae crepitantibus undis. ut primum placati animi et trepida ora quierunt, praefatus diuos solio rex infit ab alto: 'Ante equidem summa de re statuisse, Latini, et uellem et fuerat melius, non tempore tali cogere concilium, cum muros adsidet hostis. bellum importunum, ciues, cum gente deorum inuictisque uiris gerimus, quos nulla fatigant proelia nec uicti possunt absistere ferro. spem si quam ascitis Aetolum habuistis in armis, ponite. spes sibi quisque; sed haec quam angusta uidetis. cetera qua rerum iaceant perculsa ruina, ante oculos interque man*s sunt omnia uestras. nec quemquam incuso: potuit quae plurima uirtus esse, fuit; toto certatum est corpore regni. nunc adeo quae sit dubiae sententia menti, expediam et paucis (animos adhibete) docebo. est antiquus ager Tusco mihi proximus amni, longus in occasum, finis super usque Sicanos; Aurunci Rutulique serunt, et uomere duros exercent collis atque horum asperrima pasc*nt. haec omnis regio et celsi plaga pinea montis cedat amicitiae Teucrorum, et foederis aequas dicamus leges sociosque in regna uocemus: considant, si tantus amor, et moenia condant. sin alios finis aliamque capessere gentem est animus possuntque solo decedere nostro, bis denas Italo texamus robore nauis; seu pluris complere ualent, iacet omnis ad undam materies: ipsi numerumque modumque carinis praecipiant, nos aera, man*s, naualia demus. praeterea, qui dicta ferant et foedera firment centum oratores prima de gente Latinos ire placet pacisque manu praetendere ramos, munera portantis aurique eborisque talenta et sellam regni trabeamque insignia nostri. consulite in medium et rebus succurrite fessis.' Tum Drances idem infensus, quem gloria Turni obliqua inuidia stimulisque agitabat amaris, largus opum et lingua melior, sed frigida bello dextera, consiliis habitus non futtilis auctor, seditione potens (genus huic materna superbum nobilitas dabat, incertum de patre ferebat), surgit et his onerat dictis atque aggerat iras: 'rem nulli obscuram nostrae nec uocis egentem consulis, o bone rex: cuncti se scire fatentur quid fortuna ferat populi, sed dicere mussant. det libertatem fandi flatusque remittat, cuius ob auspicium infaustum moresque sinistros (dicam equidem, licet arma mihi mortemque minetur) lumina tot cecidisse ducum totamque uidemus consedisse urbem luctu, dum Troia temptat castra fugae fidens et caelum territat armis. unum etiam donis istis, quae plurima mitti Dardanidis dicique iubes, unum, optime regum, adicias, nec te ullius uiolentia uincat quin natam egregio genero dignisque hymenaeis des pater, et pacem hanc aeterno foedere iungas. quod si tantus habet mentes et pectora terror, ipsum obtestemur ueniamque oremus ab ipso: cedat, ius proprium regi patriaeque remittat. quid miseros totiens in aperta pericula ciuis proicis, o Latio caput horum et causa malorum? nulla salus bello, pacem te poscimus omnes, Turne, simul pacis solum inuiolabile pignus. primus ego, inuisum quem tu tibi fingis (et esse nil moror), en supplex uenio. miserere tuorum, pone animos et pulsus abi. sat funera fusi uidimus ingentis et desolauimus agros. aut, si fama mouet, si tantum pectore robur concipis et si adeo dotalis regia cordi est, aude atque aduersum fidens fer pectus in hostem. scilicet ut Turno contingat regia coniunx, nos animae uiles, inhumata infletaque turba, sternamur campis. etiam tu, si qua tibi uis, si patrii quid Martis habes, illum aspice contra qui uocat.' Talibus exarsit dictis uiolentia Turni. dat gemitum rumpitque has imo pectore uoces: 'larga quidem semper, Drance, tibi copia fandi tum cum bella man*s posc*nt, patribusque uocatis primus ades. sed non replenda est curia uerbis, quae tuto tibi magna uolant, dum distinet hostem agger murorum nec inundant sanguine fossae. proinde tona eloquio (solitum tibi) meque timoris argue tu, Drance, quando tot stragis aceruos Teucrorum tua dextra dedit, pa**imque tropaeis insignis agros. possit quid uiuida uirtus experiare licet, nec longe scilicet hostes quaerendi nobis; circumstant undique muros. imus in aduersos—quid cessas? an tibi Mauors uentosa in lingua pedibusque fugacibus istis semper erit? pulsus ego? aut quisquam merito, foedissime, pulsum arguet, Iliaco tumidum qui crescere Thybrim sanguine et Euandri totam cum stirpe uidebit procubuisse domum atque exutos Arcadas armis? haud ita me experti Bitias et Pandarus ingens et quos mille die uictor sub Tartara misi, inclusus muris hostilique aggere saeptus. nulla salus bello? capiti cane talia, demens, Dardanio rebusque tuis. proinde omnia magno ne cessa turbare metu atque extollere uiris gentis bis uictae, contra premere arma Latini. nunc et Myrmidonum proceres Phrygia arma tremesc*nt, nunc et Tydides et Larisaeus Achilles, amnis et Hadriacas retro fugit Aufidus undas. uel cum se pauidum contra mea iurgia fingit, artificis scelus, et formidine crimen acerbat. numquam animam talem dextra hac (absiste moueri) amittes: habitet tecum et sit pectore in isto. nunc ad te et tua magna, pater, consulta reuertor. si nullam nostris ultra spem ponis in armis, si tam deserti sumus et semel agmine uerso funditus occidimus neque habet Fortuna regressum, oremus pacem et dextras tendamus inertis. quamquam o si solitae quicquam uirtutis adesset! ille mihi ante alios fortunatusque laborum egregiusque animi, qui, ne quid tale uideret, procubuit moriens et humum semel ore momordit. sin et opes nobis et adhuc intacta iuuentus auxilioque urbes Italae populique supersunt, sin et Troianis cum multo gloria uenit sanguine (sunt illis sua funera, parque per omnis tempestas), cur indecores in limine primo deficimus? cur ante tubam tremor occupat artus? multa dies uariique labor mutabilis aeui rettulit in melius, multos alterna reuisens lusit et in solido rursus Fortuna locauit. non erit auxilio nobis Aetolus et Arpi: at Messapus erit felixque Tolumnius et quos tot populi misere duces, nec parua sequetur gloria delectos Latio et Laurentibus agris. est et Volscorum egregia de gente Camilla agmen agens equitum et florentis aere cateruas. quod si me solum Teucri in certamina posc*nt idque placet tantumque bonis communibus obsto, non adeo has exosa man*s Victoria fugit ut tanta quicquam pro spe temptare recusem. ibo animis contra, uel magnum praestet Achillem factaque Volcani manibus paria induat arma ille licet. uobis animam hanc soceroque Latino Turnus ego, haud ulli ueterum uirtute secundus, deuoui. solum Aeneas uocat? et uocet oro; nec Drances potius, siue est haec ira deorum, morte luat, siue est uirtus et gloria, tollat.' Illi haec inter se dubiis de rebus agebant certantes: castra Aeneas aciemque mouebat. nuntius ingenti per regia tecta tumultu ecce ruit magnisque urbem terroribus implet: instructos acie Tiberino a flumine Teucros Tyrrhenamque manum totis descendere campis. extemplo turbati animi concussaque uulgi pectora et arrectae stimulis haud mollibus irae. arma manu trepidi posc*nt, fremit arma iuuentus, flent maesti mussantque patres. hic undique clamor dissensu uario magnus se tollit in auras, haud secus atque alto in luco cum forte cateruae consedere auium, piscosoue amne Padusae dant sonitum rauci per stagna loquacia cycni. 'immo,' ait 'o ciues,' arrepto tempore Turnus, 'cogite concilium et pacem laudate sedentes; illi armis in regna ruunt.' nec plura locutus corripuit sese et tectis citus extulit altis. 'tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplis, duc' ait 'et Rutulos. equitem Messapus in armis, et cum fratre Coras latis diffundite campis. pars aditus urbis firment turrisque capessant; cetera, qua iusso, mecum man*s inferat arma.' Ilicet in muros tota discurritur urbe. concilium ipse pater et magna incepta Latinus deserit ac tristi turbatus tempore differt, multaque se incusat qui non acceperit ultro Dardanium Aenean generumque asciuerit urbi. praefodiunt alii portas aut saxa sudesque subuectant. bello dat signum rauca cruentum bucina. tum muros uaria cinxere corona matronae puerique, uocat labor ultimus omnis. nec non ad templum summasque ad Palladis arces subuehitur magna matrum regina caterua dona ferens, iuxtaque comes Lauinia uirgo, causa mali tanti, oculos deiecta decoros. succedunt matres et templum ture uaporant et maestas alto fundunt de limine uoces: 'armipotens, praeses belli, Tritonia uirgo, frange manu telum Phrygii praedonis, et ipsum pronum sterne solo portisque effunde sub altis.' cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus. iamque adeo rutilum thoraca indutus aenis horrebat squamis surasque incluserat auro, tempora nudus adhuc, laterique accinxerat ensem, fulgebatque alta decurrens aureus arce exsultatque animis et spe iam praecipit hostem: qualis ubi abruptis fugit praesepia uinclis tandem liber equus, campoque potitus aperto aut ille in pastus armentaque tendit equarum aut adsuetus aquae perfundi flumine noto emicat, arrectisque fremit ceruicibus alte luxurians luduntque iubae per colla, per armos. Obuia cui Volscorum acie comitante Camilla occurrit portisque ab equo regina sub ipsis desiluit, quam tota cohors imitata relictis ad terram defluxit equis; tum talia fatur: 'Turne, sui merito si qua est fiducia forti, audeo et Aeneadum promitto occurrere turmae solaque Tyrrhenos equites ire obuia contra. me sine prima manu temptare pericula belli, tu pedes ad muros subsiste et moenia serua.' Turnus ad haec oculos horrenda in uirgine fixus: 'o decus Italiae uirgo, quas dicere grates quasue referre parem? sed nunc, est omnia quando iste animus supra, mecum partire laborem. Aeneas, ut fama fidem missique reportant exploratores, equitum leuia improbus arma praemisit, quaterent campos; ipse ardua montis per deserta iugo superans aduentat ad urbem. furta paro belli conuexo in tramite siluae, ut biuias armato obsidam milite fauces. tu Tyrrhenum equitem conlatis excipe signis; tecum acer Messapus erit turmaeque Latinae Tiburtique man*s, ducis et tu concipe curam.' sic ait, et paribus Messapum in proelia dictis hortatur sociosque duces et pergit in hostem. Est curuo anfractu ualles, accommoda fraudi armorumque dolis, quam densis frondibus atrum urget utrimque latus, tenuis quo semita ducit angustaeque ferunt fauces aditusque maligni. hanc super in speculis summoque in uertice montis planities ignota iacet tutique receptus, seu dextra laeuaque uelis occurrere pugnae siue instare iugis et grandia uoluere saxa. huc iuuenis nota fertur regione uiarum arripuitque locum et siluis insedit iniquis. Velocem interea superis in sedibus Opim, unam ex uirginibus sociis sacraque caterua, compellabat et has tristis Latonia uoces ore dabat: 'graditur bellum ad crudele Camilla, o uirgo, et nostris nequiquam cingitur armis, cara mihi ante alias. neque enim nouus iste Dianae uenit amor subitaque animum dulcedine mouit. pulsus ob inuidiam regno uirisque superbas Priuerno antiqua Metabus cum excederet urbe, infantem fugiens media inter proelia belli sustulit exsilio comitem, matrisque uocauit nomine Casmillae mutata parte Camillam. ipse sinu prae se portans iuga longa petebat solorum nemorum: tela undique saeua premebant et circumfuso uolitabant milite Volsci. ecce fugae medio summis Amasenus abundans spumabat ripis, tantus se nubibus imber ruperat. ille innare parans infantis amore tardatur caroque oneri timet. omnia secum uersanti subito uix haec sententia sedit: telum immane manu ualida quod forte gerebat bellator, solidum nodis et robore cocto, huic natam libro et siluestri subere clausam implicat atque habilem mediae circumligat hastae; quam dextra ingenti librans ita ad aethera fatur: "alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia uirgo, ipse pater famulam uoueo; tua prima per auras tela tenens supplex hostem fugit. accipe, testor, diua tuam, quae nunc dubiis committitur auris." dixit, et adducto contortum hastile lacerto immittit: sonuere undae, rapidum super amnem infelix fugit in iaculo stridente Camilla. at Metabus magna propius iam urgente caterua dat sese fluuio, atque hastam cum uirgine uictor gramineo, donum Triuiae, de caespite uellit. non illum tectis ullae, non moenibus urbes accepere (neque ipse man*s feritate dedisset), pastorum et solis exegit montibus aeuum. hic natam in dumis interque horrentia lustra armentalis equae mammis et lacte ferino nutribat teneris immulgens ubera labris. utque pedum primis infans uestigia plantis institerat, iaculo palmas armauit acuto spiculaque ex umero paruae suspendit et arcum. pro crinali auro, pro longae tegmine pallae tigridis exuuiae per dorsum a uertice pendent. tela manu iam tum tenera puerilia torsit et fundam tereti circum caput egit habena Strymoniamque gruem aut album deiecit olorem. multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres optauere nurum; sola contenta Diana aeternum telorum et uirginitatis amorem intemerata colit. uellem haud correpta fuisset militia tali conata lacessere Teucros: cara mihi comitumque foret nunc una mearum. uerum age, quandoquidem fatis urgetur acerbis, labere, nympha, polo finisque inuise Latinos, tristis ubi infausto committitur omine pugna. haec cape et ultricem pharetra deprome sagittam: hac, quicumque sacrum uiolarit uulnere corpus, Tros Italusque, mihi pariter det sanguine poenas. post ego nube caua miserandae corpus et arma inspoliata feram tumulo patriaeque reponam.' dixit, at illa leuis caeli delapsa per auras insonuit nigro circumdata turbine corpus. At man*s interea muris Troiana propinquat, Etruscique duces equitumque exercitus omnis compositi numero in turmas. fremit aequore toto insultans sonipes et pressis pugnat habenis huc conuersus et huc; tum late ferreus hastis horret ager campique armis sublimibus ardent. nec non Messapus contra celeresque Latini et cum fratre Coras et uirginis ala Camillae aduersi campo apparent, hastasque reductis protendunt longe dextris et spicula uibrant, aduentusque uirum fremitusque ardescit equorum. iamque intra iactum teli progressus uterque substiterat: subito erumpunt clamore furentisque exhortantur equos, fundunt simul undique tela crebra niuis ritu, caelumque obtexitur umbra. continuo aduersis Tyrrhenus et acer Aconteus conixi incurrunt hastis primique ruinam dant sonitu ingenti perfractaque quadripedantum pectora pectoribus rumpunt; excussus Aconteus fulminis in morem aut tormento ponderis acti praecipitat longe et uitam dispergit in auras. Extemplo turbatae acies, uersique Latini reiciunt parmas et equos ad moenia uertunt; Troes agunt, princeps turmas inducit Asilas. iamque propinquabant portis rursusque Latini clamorem tollunt et mollia colla reflectunt; hi fugiunt penitusque datis referuntur habenis. qualis ubi alterno procurrens gurgite pontus nunc ruit ad terram scopulosque superiacit unda spumeus extremamque sinu perfundit harenam, nunc rapidus retro atque aestu reuoluta resorbens saxa fugit litusque uado labente relinquit: bis Tusci Rutulos egere ad moenia uersos, bis reiecti armis respectant terga tegentes. tertia sed postquam congressi in proelia totas implicuere inter se acies legitque uirum uir, tum uero et gemitus morientum et sanguine in alto armaque corporaque et permixti caede uirorum semianimes uoluuntur equi, pugna aspera surgit. Orsilochus Remuli, quando ipsum horrebat adire, hastam intorsit equo ferrumque sub aure reliquit; quo sonipes ictu furit arduus altaque iactat uulneris impatiens arrecto pectore crura, uoluitur ille excussus humi. Catillus Iollan ingentemque animis, ingentem corpore et armis deicit Herminium, nudo cui uertice fulua caesaries nudique umeri nec uulnera terrent; tantus in arma patet. latos huic hasta per armos acta tremit duplicatque uirum transfixa dolore. funditur ater ubique cruor; dant funera ferro certantes pulchramque petunt per uulnera mortem. At medias inter caedes exsultat Amazon unum exserta latus pugnae, pharetrata Camilla, et nunc lenta manu spargens hastilia denset, nunc ualidam dextra rapit indefessa bipennem; aureus ex umero sonat arcus et arma Dianae. illa etiam, si quando in tergum pulsa recessit, spicula conuerso fugientia derigit arcu. at circum lectae comites, Larinaque uirgo Tullaque et aeratam quatiens Tarpeia securim, Italides, quas ipsa decus sibi dia Camilla delegit pacisque bonas bellique ministras: quales Threiciae cum flumina Thermodontis pulsant et pictis bellantur Amazones armis, seu circum Hippolyten seu cum se Martia curru Penthesilea refert, magnoque ululante tumultu feminea exsultant lunatis agmina peltis. Quem telo primum, quem postremum, aspera uirgo, deicis? aut quot humi morientia corpora fundis? Eunaeum Clytio primum patre, cuius apertum aduersi longa transuerberat abiete pectus. sanguinis ille uomens riuos cadit atque cruentam mandit humum moriensque suo se in uulnere uersat. tum Lirim Pagasumque super, quorum alter habenas suffuso reuolutus equo dum colligit, alter dum subit ac dextram labenti tendit inermem, praecipites pariterque ruunt. his addit Amastrum Hippotaden, sequiturque incumbens eminus hasta Tereaque Harpalycumque et Demophoonta Chromimque; quotque emissa manu contorsit spicula uirgo, tot Phrygii cecidere uiri. procul Ornytus armis ignotis et equo uenator Iapyge fertur, cui pellis latos umeros erepta iuuenco pugnatori operit, caput ingens oris hiatus et malae texere lupi cum dentibus albis, agrestisque man*s armat sparus; ipse cateruis uertitur in mediis et toto uertice supra est. hunc illa exceptum (neque enim labor agmine uerso) traicit et super haec inimico pectore fatur: 'siluis te, Tyrrhene, feras agitare putasti? aduenit qui uestra dies muliebribus armis uerba redargueret. nomen tamen haud leue patrum manibus hoc referes, telo cecidisse Camillae.' Protinus Orsilochum et Buten, duo maxima Teucrum corpora, sed Buten auersum cuspide fixit loricam galeamque inter, qua colla sedentis lucent et laeuo dependet parma lacerto; Orsilochum fugiens magnumque agitata per orbem eludit gyro interior sequiturque sequentem; tum ualidam perque arma uiro perque ossa securim altior exsurgens oranti et multa precanti congeminat; uulnus calido rigat ora cerebro. incidit huic subitoque aspectu territus haesit Appenninicolae bellator filius Auni, haud Ligurum extremus, dum fallere fata sinebant. isque ubi se nullo iam cursu euadere pugnae posse neque instantem reginam auertere cernit, consilio uersare dolos ingressus et astu incipit haec: 'quid tam egregium, si femina forti fidis equo? dimitte fugam et te comminus aequo mecum crede solo pugnaeque accinge pedestri: iam nosces uentosa ferat cui gloria fraudem.' dixit, at illa furens acrique accensa dolore tradit equum comiti paribusque resistit in armis ense pedes nudo puraque interrita parma. at iuuenis uicisse dolo ratus auolat ipse (haud mora), conuersisque fugax aufertur habenis quadripedemque citum ferrata calce fatigat. 'uane Ligus frustraque animis elate superbis, nequiquam patrias temptasti lubricus artis, nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno.' haec fatur uirgo, et pernicibus ignea plantis transit equum cursu frenisque aduersa prehensis congreditur poenasque inimico ex sanguine sumit: quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto consequitur pennis sublimem in nube columbam comprensamque tenet pedibusque euiscerat uncis; tum cruor et uulsae labuntur ab aethere plumae. At non haec nullis hominum sator atque deorum obseruans oculis summo sedet altus Olympo. Tyrrhenum genitor Tarchonem in proelia saeua suscitat et stimulis haud mollibus inicit iras. ergo inter caedes cedentiaque agmina Tarchon fertur equo uariisque instigat uocibus alas nomine quemque uocans, reficitque in proelia pulsos. 'quis metus, o numquam dolituri, o semper inertes Tyrrheni, quae tanta animis ignauia uenit? femina palantis agit atque haec agmina uertit! quo ferrum quidue haec gerimus tela inrita dextris? at non in Venerem segnes nocturnaque bella, aut ubi curua choros indixit tibia Bacchi. exspectate dapes et plenae pocula mensae (hic amor, hoc studium) dum sacra secundus haruspex nuntiet ac lucos uocet hostia pinguis in altos!' haec effatus equum in medios moriturus et ipse concitat, et Venulo aduersum se turbidus infert dereptumque ab equo dextra complectitur hostem et gremium ante suum multa ui concitus aufert. tollitur in caelum clamor cunctique Latini conuertere oculos. uolat igneus aequore Tarchon arma uirumque ferens; tum summa ipsius ab hasta defringit ferrum et partis rimatur apertas, qua uulnus letale ferat; contra ille repugnans sustinet a iugulo dextram et uim uiribus exit. utque uolans alte raptum cum fulua draconem fert aquila implicuitque pedes atque unguibus haesit, saucius at serpens sinuosa uolumina uersat arrectisque horret squamis et sibilat ore arduus insurgens, illa haud minus urget obunco luctantem rostro, simul aethera uerberat alis: haud aliter praedam Tiburtum ex agmine Tarchon portat ouans. ducis exemplum euentumque secuti Maeonidae incurrunt. tum fatis debitus Arruns uelocem iaculo et multa prior arte Camillam circuit, et quae sit fortuna facillima temptat. qua se cumque furens medio tulit agmine uirgo, hac Arruns subit et tacitus uestigia lustrat; qua uictrix redit illa pedemque ex hoste reportat, hac iuuenis furtim celeris detorquet habenas. hos aditus iamque hos aditus omnemque pererrat undique circuitum et certam quatit improbus hastam. Forte sacer Cybelo Chloreus olimque sacerdos insignis longe Phrygiis fulgebat in armis spumantemque agitabat equum, quem pellis aenis in plumam squamis auro conserta tegebat. ipse peregrina ferrugine clarus et ostro spicula torquebat Lycio Gortynia cornu; aureus ex umeris erat arcus et aurea uati ca**ida; tum croceam chlamydemque sinusque crepantis carbaseos fuluo in nodum collegerat auro pictus acu tunicas et barbara tegmina crurum. hunc uirgo, siue ut templis praefigeret arma Troia, captiuo siue ut se ferret in auro uenatrix, unum ex omni certamine pugnae caeca sequebatur totumque incauta per agmen femineo praedae et spoliorum ardebat amore, telum ex insidiis cum tandem tempore capto concitat et superos Arruns sic uoce precatur: 'summe deum, sancti custos Soractis Apollo, quem primi colimus, cui pineus ardor aceruo pascitur, et medium freti pietate per ignem cultores multa premimus uestigia pruna, da, pater, hoc nostris aboleri dedecus armis, omnipotens. non exuuias pulsaeue tropaeum uirginis aut spolia ulla peto, mihi cetera laudem facta ferent; haec dira meo dum uulnere pestis pulsa cadat, patrias remeabo inglorius urbes.' Audiit et uoti Phoebus succedere partem mente dedit, partem uolucris dispersit in auras: sterneret ut subita turbatam morte Camillam adnuit oranti; reducem ut patria alta uideret non dedit, inque Notos uocem uertere procellae. ergo ut missa manu sonitum dedit hasta per auras, conuertere animos acris oculosque tulere cuncti ad reginam Volsci. nihil ipsa nec aurae nec sonitus memor aut uenientis ab aethere teli, hasta sub exsertam donec perlata papillam haesit uirgineumque alte bibit acta cruorem. concurrunt trepidae comites dominamque ruentem suscipiunt. fugit ante omnis exterritus Arruns laetitia mixtoque metu, nec iam amplius hastae credere nec telis occurrere uirginis audet. ac uelut ille, prius quam tela inimica sequantur, continuo in montis sese auius abdidit altos occiso pastore lupus magnoue iuuenco, conscius audacis facti, caudamque remulcens subiecit pauitantem utero siluasque petiuit: haud secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns contentusque fuga mediis se immiscuit armis. illa manu moriens telum trahit, ossa sed inter ferreus ad costas alto stat uulnere mucro. labitur exsanguis, labuntur frigida leto lumina, purpureus quondam color ora reliquit. tum sic exspirans Accam ex aequalibus unam adloquitur, fida ante alias quae sola Camillae quicum partiri curas, atque haec ita fatur: 'hactenus, Acca soror, potui: nunc uulnus acerbum conficit, et tenebris nigresc*nt omnia circum. effuge et haec Turno mandata nouissima perfer: succedat pugnae Troianosque arceat urbe. iamque uale.' simul his dictis linquebat habenas ad terram non sponte fluens. tum frigida toto paulatim exsoluit se corpore, lentaque colla et captum leto posuit caput, arma relinquens, uitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras. tum uero immensus surgens ferit aurea clamor sidera: deiecta crudescit pugna Camilla; incurrunt densi simul omnis copia Teucrum Tyrrhenique duces Euandrique Arcades alae. At Triuiae custos iamdudum in montibus Opis alta sedet summis spectatque interrita pugnas. utque procul medio iuuenum in clamore furentum prospexit tristi mulcatam morte Camillam, ingemuitque deditque has imo pectore uoces: 'heu nimium, uirgo, nimium crudele luisti supplicium Teucros conata lacessere bello! nec tibi desertae in dumis coluisse Dianam profuit aut nostras umero gessisse pharetras. non tamen indecorem tua te regina reliquit extrema iam in morte, neque hoc sine nomine letum per gentis erit aut famam patieris inultae. nam quicumque tuum uiolauit uulnere corpus morte luet merita.' fuit ingens monte sub alto regis Dercenni terreno ex aggere bustum antiqui Laurentis opacaque ilice tectum; hic dea se primum rapido pulcherrima nisu sistit et Arruntem tumulo speculatur ab alto. ut uidit fulgentem armis ac uana tumentem, 'cur' inquit 'diuersus abis? huc derige gressum, huc periture ueni, capias ut digna Camillae praemia. tune etiam telis moriere Dianae?' dixit, et aurata uolucrem Threissa sagittam deprompsit pharetra cornuque infensa tetendit et duxit longe, donec curuata coirent inter se capita et manibus iam tangeret aequis, laeua aciem ferri, dextra neruoque papillam. extemplo teli stridorem aurasque sonantis audiit una Arruns haesitque in corpore ferrum. illum exspirantem socii atque extrema gementem obliti ignoto camporum in puluere linquunt; Opis ad aetherium pennis aufertur Olympum. Prima fugit domina amissa leuis ala Camillae, turbati fugiunt Rutuli, fugit acer Atinas, disiectique duces desolatique manipli tuta petunt et equis auersi ad moenia tendunt. nec quisquam instantis Teucros letumque ferentis sustentare ualet telis aut sistere contra, sed laxos referunt umeris languentibus arcus, quadripedumque putrem cursu quatit ungula campum. uoluitur ad muros caligine turbidus atra puluis, et e speculis percussae pectora matres femineum clamorem ad caeli sidera tollunt. qui cursu portas primi inrupere patentis, hos inimica super mixto premit agmine turba, nec miseram effugiunt mortem, sed limine in ipso, moenibus in patriis atque inter tuta domorum confixi exspirant animas. pars claudere portas, nec sociis aperire uiam nec moenibus audent accipere orantis, oriturque miserrima caedes defendentum armis aditus inque arma ruentum. exclusi ante oculos lacrimantumque ora parentum pars in praecipitis fossas urgente ruina uoluitur, immissis pars caeca et concita frenis arietat in portas et duros obice postis. ipsae de muris summo certamine matres (monstrat amor uerus patriae, ut uidere Camillam) tela manu trepidae iaciunt ac robore duro stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis praecipites, primaeque mori pro moenibus ardent. Interea Turnum in siluis saeuissimus implet nuntius et iuueni ingentem fert Acca tumultum: deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam, ingruere infensos hostis et Marte secundo omnia corripuisse, metum iam ad moenia ferri. ille furens (et saeua Iouis sic numina posc*nt) deserit obsessos collis, nemora aspera linquit. uix e conspectu exierat campumque tenebat, cum pater Aeneas saltus ingressus apertos exsuperatque iugum siluaque euadit opaca. sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur agmine nec longis inter se pa**ibus absunt; ac simul Aeneas fumantis puluere campos prospexit longe Laurentiaque agmina uidit, et saeuum Aenean agnouit Turnus in armis aduentumque pedum flatusque audiuit equorum. continuoque ineant pugnas et proelia temptent, ni roseus fessos iam gurgite Phoebus Hibero tingat equos noctemque die labente reducat. considunt castris ante urbem et moenia uallant.