Publius Vergilius Maro - Aeneid (Liber VI) lyrics

Sic fatur lacrimans, cla**ique immittit habenas et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris. obuertunt pelago proras; tum dente tenaci ancora fundabat nauis et litora curuae praetexunt puppes. iuuenum man*s emicat ardens litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae abstrusa in uenis silicis, pars densa ferarum tecta rapit siluas inuentaque flumina monstrat. at pius Aeneas arces quibus altus Apollo praesidet horrendaeque procul secreta Sibyllae, antrum immane, petit, magnam cui mentem animumque Delius inspirat uates aperitque futura. iam subeunt Triuiae lucos atque aurea tecta. Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna praepetibus pennis ausus se credere caelo insuetum per iter gelidas enauit ad Arctos, Chalcidicaque leuis tandem super astitit arce. redditus his primum terris tibi, Phoebe, sacrauit remigium alarum posuitque immania templa. in foribus letum Androgeo; tum pendere poenas Cecropidae iussi (miserum!) septena quotannis corpora natorum; stat ductis sortibus urna. contra elata mari respondet Cnosia tellus: hic crudelis amor tauri suppostaque furto Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis Minotaurus inest, Veneris monimenta nefandae, hic labor ille domus et inextricabilis error; magnum reginae sed enim miseratus amorem Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resoluit, caeca regens filo uestigia. tu quoque magnam partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes. bis conatus erat casus effingere in auro, bis patriae cecidere man*s. quin protinus omnia perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates adforet atque una Phoebi Triuiaeque sacerdos, Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi: 'non hoc ista sibi tempus spectacula poscit; nunc grege de intacto septem mactare iuuencos praestiterit, totidem lectas ex more bidentis.' talibus adfata Aenean (nec sacra morantur iussa uiri) Teucros uocat alta in templa sacerdos. Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum, quo lati duc*nt aditus centum, ostia centum, unde ruunt totidem uoces, responsa Sibyllae. uentum erat ad limen, cum uirgo 'poscere fata tempus' ait; 'deus ecce deus!' cui talia fanti ante fores subito non uultus, non color unus, non comptae mansere comae; sed pectus anhelum, et rabie fera corda tument, maiorque uideri nec mortale sonans, adflata est numine quando iam propiore dei. 'cessas in uota precesque, Tros' ait 'Aenea? cessas? neque enim ante dehiscent attonitae magna ora domus.' et talia fata conticuit. gelidus Teucris per dura cucurrit ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo: 'Phoebe, grauis Troiae semper miserate labores, Dardana qui Paridis derexti tela man*sque corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras tot maria intraui duce te penitusque repostas Ma**ylum gentis praetentaque Syrtibus arua: iam tandem Italiae fugientis prendimus oras. hac Troiana tenus fuerit fortuna secuta; uos quoque Pergameae iam fas est parcere genti, dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens gloria Dardaniae. tuque, o sanctissima uates, praescia uenturi, da (non indebita posco regna meis fatis) Latio considere Teucros errantisque deos agitataque numina Troiae. tum Phoebo et Triuiae solido de marmore templum instituam festosque dies de nomine Phoebi. te quoque magna manent regnis penetralia nostris: hic ego namque tuas sortis arcanaque fata dicta meae genti ponam, lectosque sacrabo, alma, uiros. foliis tantum ne carmina manda, ne turbata uolent rapidis ludibria uentis; ipsa canas oro.' finem dedit ore loquendi. At Phoebi nondum patiens immanis in antro bacchatur uates, magnum si pectore possit excussisse deum; tanto magis ille fatigat os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo. ostia iamque domus patuere ingentia centum sponte sua uatisque ferunt responsa per auras: 'o tandem magnis pelagi defuncte periclis (sed terrae grauiora manent), in regna Lauini Dardanidae uenient (mitte hanc de pectore curam), sed non et uenisse uolent. bella, horrida bella, et Thybrim multo spumantem sanguine cerno. non Simois tibi nec Xanthus nec Dorica castra defuerint; alius Latio iam partus Achilles, natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno usquam aberit, cum tu supplex in rebus egenis quas gentis Italum aut quas non oraueris urbes! causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris externique iterum thalami. tu ne cede malis, sed contra audentior ito, qua tua te Fortuna sinet. uia prima salutis (quod minime reris) Graia pandetur ab urbe.' Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla horrendas canit ambages antroque remugit, obscuris uera inuoluens: ea frena furenti concutit et stimulos sub pectore uertit Apollo. ut primum cessit furor et rabida ora quierunt, incipit Aeneas heros: 'non ulla laborum, o uirgo, noua mi facies inopinaue surgit; omnia praecepi atque animo mecum ante peregi. unum oro: quando hic inferni ianua regis dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso, ire ad conspectum cari genitoris et ora contingat; doceas iter et sacra ostia pandas. illum ego per flammas et mille sequentia tela eripui his umeris medioque ex hoste recepi; ille meum comitatus iter maria omnia mecum atque omnis pelagique minas caelique ferebat, inualidus, uiris ultra sortemque senectae. quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem, idem orans mandata dabat. gnatique patrisque, alma, precor, miserere (potes namque omnia, nec te nequiquam lucis Hecate praefecit Auernis), si potuit manis accersere coniugis Orpheus Threicia fretus cithara fidibusque canoris, si fratrem Pollux alterna morte redemit itque reditque uiam totiens. quid Thesea, magnum quid memorem Alciden? et mi genus ab Ioue summo.' Talibus orabat dictis arasque tenebat, cum sic orsa loqui uates: 'sate sanguine diuum, Tros Anchisiade, facilis descensus Auerno: noctes atque dies patet atri ianua Ditis; sed reuocare gradum superasque euadere ad auras, hoc opus, hic labor est. pauci, quos aequus amauit Iuppiter aut ardens euexit ad aethera uirtus, dis geniti potuere. tenent media omnia siluae, Cocytusque sinu labens circumuenit atro. quod si tantus amor menti, si tanta cupido est bis Stygios innare lacus, bis nigra uidere Tartara, et insano iuuat indulgere labori, accipe quae peragenda prius. latet arbore opaca aureus et foliis et lento uimine ramus, Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis lucus et obscuris claudunt conuallibus umbrae. sed non ante datur telluris operta subire auricomos quam quis decerpserit arbore fetus. hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus instituit. primo auulso non deficit alter aureus, et simili frondescit uirga metallo. ergo alte uestiga oculis et rite repertum carpe manu; namque ipse uolens facilisque sequetur, si te fata uocant; aliter non uiribus ullis uincere nec duro poteris conuellere ferro. praeterea iacet exanimum tibi corpus amici (heu nescis) totamque incestat funere cla**em, dum consulta petis nostroque in limine pendes. sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro. duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto. sic demum lucos Stygis et regna inuia uiuis aspicies.' dixit, pressoque obmutuit ore. Aeneas maesto defixus lumina uultu ingreditur linquens antrum, caecosque uolutat euentus animo secum. cui fidus Achates it comes et paribus curis uestigia figit. multa inter sese uario sermone serebant, quem socium exanimum uates, quod corpus humandum diceret. atque illi Misenum in litore sicco, ut uenere, uident indigna morte peremptum, Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter aere ciere uiros Martemque accendere cantu. Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum et lituo pugnas insignis obibat et hasta. postquam illum uita uictor spoliauit Achilles, Dardanio Aeneae sese fortissimus heros addiderat socium, non inferiora secutus. sed tum, forte caua dum personat aequora concha, demens, et cantu uocat in certamina diuos, aemulus exceptum Triton, si credere dignum est, inter saxa uirum spumosa immerserat unda. ergo omnes magno circum clamore fremebant, praecipue pius Aeneas. tum iussa Sibyllae, haud mora, festinant flentes aramque sepulcri congerere arboribus caeloque educere certant. itur in antiquam siluam, stabula alta ferarum; procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur scinditur, aduoluunt ingentis montibus ornos. Nec non Aeneas opera inter talia primus hortatur socios paribusque accingitur armis. atque haec ipse suo tristi cum corde uolutat aspectans siluam immensam, et sic forte precatur: 'si nunc se nobis ille aureus arbore ramus ostendat nemore in tanto! quando omnia uere heu nimium de te uates, Misene, locuta est.' uix ea fatus erat, geminae cum forte columbae ipsa sub ora uiri caelo uenere uolantes, et uiridi sedere solo. tum maximus heros maternas agnouit auis laetusque precatur: 'este duces, o, si qua uia est, cursumque per auras derigite in lucos ubi pinguem diues opacat ramus humum. tuque, o, dubiis ne defice rebus, diua parens.' sic effatus uestigia pressit obseruans quae signa ferant, quo tendere pergant. pascentes illae tantum prodire uolando quantum acie possent oculi seruare sequentum. inde ubi uenere ad fauces graue olentis Auerni, tollunt se celeres liquidumque per aera lapsae sedibus optatis gemina super arbore sidunt, discolor unde auri per ramos aura refulsit. quale solet siluis brumali frigore uiscum fronde uirere noua, quod non sua seminat arbos, et croceo fetu teretis circumdare truncos, talis erat species auri frondentis opaca ilice, sic leni crepitabat brattea uento. corripit Aeneas extemplo auidusque refringit cunctantem, et uatis portat sub tecta Sibyllae. Nec minus interea Misenum in litore Teucri flebant et cineri ingrato suprema ferebant. principio pinguem taedis et robore secto ingentem struxere pyram, cui frondibus atris intexunt latera et feralis ante cupressos constituunt, decorantque super fulgentibus armis. pars calidos latices et aena undantia flammis expediunt, corpusque lauant frigentis et unguunt. fit gemitus. tum membra toro defleta reponunt purpureasque super uestis, uelamina nota, coniciunt. pars ingenti subiere feretro, triste ministerium, et subiectam more parentum auersi tenuere facem. congesta cremantur turea dona, dapes, fuso crateres oliuo. postquam conlapsi cineres et flamma quieuit, reliquias uino et bibulam lauere fauillam, ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno. idem ter socios pura circumtulit unda spargens rore leui et ramo felicis oliuae, lustrauitque uiros dixitque nouissima uerba. at pius Aeneas ingenti mole sepulcrum imponit suaque arma uiro remumque tubamque monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo dicitur aeternumque tenet per saecula nomen. His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae. spelunca alta fuit uastoque immanis hiatu, scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris, quam super haud ullae poterant impune uolantes tendere iter pennis: talis sese halitus atris faucibus effundens supera ad conuexa ferebat. [unde locum Grai dixerunt nomine Aornum.] quattuor hic primum nigrantis terga iuuencos constituit frontique inuergit uina sacerdos, et summas carpens media inter cornua saetas ignibus imponit sacris, libamina prima, uoce uocans Hecaten caeloque Ereboque potentem. supponunt alii cultros tepidumque cruorem succipiunt pateris. ipse atri uelleris agnam Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, uaccam; tum Stygio regi nocturnas incohat aras et solida imponit taurorum uiscera flammis, pingue super oleum fundens ardentibus extis. ecce autem primi sub limina solis et ortus sub pedibus mugire solum et iuga coepta moueri siluarum, uisaeque canes ululare per umbram aduentante dea. 'procul, o procul este, profani,' conclamat uates, 'totoque absistite luco; tuque inuade uiam uaginaque eripe ferrum: nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.' tantum effata furens antro se immisit aperto; ille ducem haud timidis uadentem pa**ibus aequat. Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late, sit mihi fas audita loqui, sit numine uestro pandere res alta terra et caligine mersas. Ibant obscuri sola sub nocte per umbram perque domos Ditis uacuas et inania regna: quale per incertam lunam sub luce maligna est iter in siluis, ubi caelum condidit umbra Iuppiter, et rebus nox abstulit atra colorem. uestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci Luctus et ultrices posuere cubilia Curae, pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus, et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas, terribiles uisu formae, Letumque Labosque; tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis Gaudia, mortiferumque aduerso in limine Bellum, ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens uipereum crinem uittis innexa cruentis. in medio ramos annosaque bracchia pandit ulmus opaca, ingens, quam sedem Somnia uulgo uana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent. multaque praeterea uariarum monstra ferarum, Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes et centumgeminus Briareus ac belua Lernae horrendum stridens, flammisque armata Chimaera, Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae. corripit hic subita trepidus formidine ferrum Aeneas strictamque aciem uenientibus offert, et ni docta comes tenuis sine corpore uitas admoneat uolitare caua sub imagine formae, inruat et frustra ferro diuerberet umbras. Hinc uia Tartarei quae fert Acherontis ad undas. turbidus hic caeno uastaque uoragine gurges aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam. portitor has horrendus aquas et flumina seruat terribili squalore Charon, cui plurima mento canities inculta iacet, stant lumina flamma, sordidus ex umeris nodo dependet amictus. ipse ratem conto subigit uelisque ministrat et ferruginea subuectat corpora cumba, iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus. huc omnis turba ad ripas effusa ruebat, matres atque uiri defunctaque corpora uita magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae, impositique rogis iuuenes ante ora parentum: quam multa in siluis autumni frigore primo lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto quam multae glomerantur aues, ubi frigidus annus trans pontum fugat et terris immittit apricis. stabant orantes primi transmittere cursum tendebantque man*s ripae ulterioris amore. nauita sed tristis nunc hoes nunc accipit illos, ast alios longe summotos arcet harena. Aeneas miratus enim motusque tumultu 'dic,' ait, 'o uirgo, quid uult concursus ad amnem? quidue petunt animae? uel quo discrimine ripas hae linquunt, illae remis uada liuida uerrunt?' olli sic breuiter fata est longaeua sacerdos: 'Anchisa generate, deum certissima proles, Cocyti stagna alta uides Stygiamque paludem, di cuius iurare timent et fallere numen. haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est; portitor ille Charon; hi, quos uehit unda, sepulti. nec ripas datur horrendas et rauca fluenta transportare prius quam sedibus ossa quierunt. centum errant annos uolitantque haec litora circum; tum demum admissi stagna exoptata reuisunt.' constitit Anchisa satus et uestigia pressit multa putans sortemque animo miseratus iniquam. cernit ibi maestos et mortis honore carentis Leucaspim et Lyciae ductorem cla**is Oronten, quos simul a Troia uentosa per aequora uectos obruit Auster, aqua inuoluens nauemque uirosque. Ecce gubernator sese Palinurus agebat, qui Libyco nuper cursu, dum sidera seruat, exciderat puppi mediis effusus in undis. hunc ubi uix multa maestum cognouit in umbra, sic prior adloquitur: 'quis te, Palinure, deorum eripuit nobis medioque sub aequore mersit? dic age. namque mihi, fallax haud ante repertus, hoc uno responso animum delusit Apollo, qui fore te ponto incolumem finisque canebat uenturum Ausonios. en haec promissa fides est?' ille autem: 'neque te Phoebi cortina fefellit, dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit. namque gubernaclum multa ui forte reuulsum, cui datus haerebam custos cursusque regebam, praecipitans traxi mecum. maria aspera iuro non ullum pro me tantum cepisse timorem, quam tua ne spoliata armis, excussa magistro, deficeret tantis nauis surgentibus undis. tris Notus hibernas immensa per aequora noctes uexit me uiolentus aqua; uix lumine quarto prospexi Italiam summa sublimis ab unda. paulatim adnabam terrae; iam tuta tenebam, ni gens crudelis madida cum ueste grauatum prensantemque uncis manibus capita aspera montis ferro inuasisset praedamque ignara puta**et. nunc me fluctus habet uersantque in litore uenti. quod te per caeli iucundum lumen et auras, per genitorem oro, per spes surgentis Iuli, eripe me his, inuicte, malis: aut tu mihi terram inice, namque potes, portusque require Velinos; aut tu, si qua uia est, si quam tibi diua creatrix ostendit (neque enim, credo, sine numine diuum flumina tanta paras Stygiamque innare paludem), da dextram misero et tecum me tolle per undas, sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.' talia fatus erat coepit cum talia uates: 'unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido? tu Stygias inhumatus aquas amnemque seuerum Eumenidum aspicies, ripamue iniussus adibis? desine fata deum flecti sperare precando, sed cape dicta memor, duri solacia casus. nam tua finitimi, longe lateque per urbes prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent, aeternumque locus Palinuri nomen habebit.' his dictis curae emotae pulsusque parumper corde dolor tristi; gaudet cognomine terra. Ergo iter inceptum peragunt fluuioque propinquant. nauita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda per tacitum nemus ire pedemque aduertere ripae, sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro: 'quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis, fare age, quid uenias, iam istinc et comprime gressum. umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae: corpora uiua nefas Stygia uectare carina. nec uero Alciden me sum laetatus euntem accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque, dis quamquam geniti atque inuicti uiribus essent. Tartareum ille manu custodem in uincla petiuit ipsius a solio regis traxitque trementem; hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.' quae contra breuiter fata est Amphrysia uates: 'nullae hic insidiae tales (absiste moueri), nec uim tela ferunt; licet ingens ianitor antro aeternum latrans exsanguis terreat umbras, casta licet patrui seruet Proserpina limen. Troius Aeneas, pietate insignis et armis, ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras. si te nulla mouet tantae pietatis imago, at ramum hunc' (aperit ramum qui ueste latebat) 'agnoscas.' tumida ex ira tum corda residunt; nec plura his. ille admirans uenerabile donum fatalis uirgae longo post tempore uisum caeruleam aduertit puppim ripaeque propinquat. inde alias animas, quae per iuga longa sedebant, deturbat laxatque foros; simul accipit alueo ingentem Aenean. gemuit sub pondere cumba sutilis et multam accepit rimosa paludem. tandem trans fluuium incolumis uatemque uirumque informi limo glaucaque exponit in ulua. Cerberus haec ingens latratu regna trifauci personat aduerso recubans immanis in antro. cui uates horrere uidens iam colla colubris melle soporatam et medicatis frugibus offam obicit. ille fame rabida tria guttura pandens corripit obiectam, atque immania terga resoluit fusus humi totoque ingens extenditur antro. occupat Aeneas aditum custode sepulto euaditque celer ripam inremeabilis undae. Continuo auditae uoces uagitus et ingens infantumque animae flentes, in limine primo quos dulcis uitae exsortis et ab ubere raptos abstulit atra dies et funere mersit acerbo; hoes iuxta falso damnati crimine mortis. nec uero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes: quaesitor Minos urnam mouet; ille silentum consiliumque uocat uitasque et crimina discit. proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum insontes peperere manu lucemque perosi proiecere animas. quam uellent aethere in alto nunc et pauperiem et duros perferre labores! fas obstat, tristisque palus inamabilis undae alligat et nouies Styx interfusa coercet. nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem Lugentes campi; sic illos nomine dic*nt. hic quos durus amor crudeli tabe peredit secreti celant calles et myrtea circum silua tegit; curae non ipsa in morte relinquunt. his Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen crudelis nati monstrantem uulnera cernit, Euadnenque et Pasiphaen; his Laodamia it comes et iuuenis quondam, nunc femina, Caeneus rursus et in ueterem fato reuoluta figuram. inter quas Phoenissa recens a uulnere Dido errabat silua in magna; quam Troius heros ut primum iuxta stetit agnouitque per umbras obscuram, qualem primo qui surgere mense aut uidet aut uidisse putat per nubila lunam, demisit lacrimas dulcique adfatus amore est: 'infelix Dido, uerus mihi nuntius ergo uenerat exstinctam ferroque extrema secutam? funeris heu tibi causa fui? per sidera iuro, per superos et si qua fides tellure sub ima est, inuitus, regina, tuo de litore cessi. sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras, per loca senta situ cogunt noctemque profundam, imperiis egere suis; nec credere quiui hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem. siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro. quem fugis? extremum fato quod te adloquor hoc est.' talibus Aeneas ardentem et torua tuentem lenibat dictis animum lacrimasque ciebat. illa solo fixos oculos auersa tenebat nec magis incepto uultum sermone mouetur quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. tandem corripuit sese atque inimica refugit in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi respondet curis aequatque Sychaeus amorem. nec minus Aeneas casu percussus iniquo prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem. Inde datum molitur iter. iamque arua tenebant ultima, quae bello clari secreta frequentant. hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago, hic multum fleti ad superos belloque caduci Dardanidae, quos ille omnis longo ordine cernens ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque, tris Antenoridas Cererique sacrum Polyboeten, Idaeumque etiam currus, etiam arma tenentem. circumstant animae dextra laeuaque frequentes, nec uidisse semel satis est; iuuat usque morari et conferre gradum et ueniendi discere causas. at Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges ut uidere uirum fulgentiaque arma per umbras, ingenti trepidare metu; pars uertere terga, ceu quondam petiere rates, pars tollere uocem exiguam: inceptus clamor frustratur hiantis. Atque hic Priamiden laniatum corpore toto Deiphobum uidet et lacerum crudeliter ora, ora man*sque ambas, populataque tempora raptis auribus et truncas inhonesto uulnere naris. uix adeo agnouit pauitantem ac dira tegentem supplicia, et notis compellat uocibus ultro: 'Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri, quis tam crudelis optauit sumere poenas? cui tantum de te licuit? mihi fama suprema nocte tulit fessum uasta te caede Pelasgum procubuisse super confusae stragis aceruum. tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem constitui et magna manis ter uoce uocaui. nomen et arma locum seruant; te, amice, nequiui conspicere et patria decedens ponere terra.' ad quae Priamides: 'nihil o tibi, amice, relictum; omnia Deiphobo soluisti et funeris umbris. sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae his mersere malis; illa haec monimenta reliquit. namque ut supremam falsa inter gaudia noctem egerimus, nosti: et nimium meminisse necesse est. cum fatalis equus saltu super ardua uenit Pergama et armatum peditem grauis attulit aluo, illa chorum simulans euhantis orgia circum ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat ingentem et summa Danaos ex arce uocabat. tum me confectum curis somnoque grauatum infelix habuit thalamus, pressitque iacentem dulcis et alta quies placidaeque simillima morti. egregia interea coniunx arma omnia tectis emouet, et fidum capiti subduxerat ensem: intra tecta uocat Menelaum et limina pandit, scilicet id magnum sperans fore munus amanti, et famam exstingui ueterum sic posse malorum. quid moror? inrumpunt thalamo, comes additus una hortator scelerum Aeolides. di, talia Grais instaurate, pio si poenas ore reposco. sed te qui uiuum casus, age fare uicissim, attulerint. pelagine uenis erroribus actus an monitu diuum? an quae te fortuna fatigat, ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires?' Hac uice sermonum roseis Aurora quadrigis iam medium aetherio cursu traiecerat axem; et fors omne datum traherent per talia tempus, sed comes admonuit breuiterque adfata Sibylla est: 'nox ruit, Aenea; nos flendo ducimus horas. hic locus est, partis ubi se uia findit in ambas: dextera quae Ditis magni sub moenia tendit, hac iter Elysium nobis; at laeua malorum exercet poenas et ad impia Tartara mittit.' Deiphobus contra: 'ne saeui, magna sacerdos; discedam, explebo numerum reddarque tenebris. I decus, i, nostrum; melioribus utere fatis.' tantum effatus, et in uerbo uestigia torsit. Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra moenia lata uidet triplici circumdata muro, quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis, Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa. porta aduersa ingens solidoque adamante columnae, uis ut nulla uirum, non ipsi exscindere bello caelicolae ualeant; stat ferrea turris ad auras, Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta uestibulum exsomnis seruat noctesque diesque. hinc exaudiri gemitus et saeua sonare uerbera, tum stridor ferri tractaeque catenae. constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit. 'quae scelerum facies? o uirgo, effare; quibusue urgentur poenis? quis tantus plangor ad auras?' tum uates sic orsa loqui: 'dux inclute Teucrum, nulli fas casto sceleratum insistere limen; sed me cum lucis Hecate praefecit Auernis, ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit. Cnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna castigatque auditque dolos subigitque fateri quae quis apud superos furto laetatus inani distulit in seram commissa piacula mortem. continuo sontis ultrix accincta flagello Tisiphone quatit insultans, toruosque sinistra intentans anguis uocat agmina saeua sororum. tum demum horrisono stridentes cardine sacrae panduntur portae. cernis custodia qualis uestibulo sedeat, facies quae limina seruet? quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra saeuior intus habet sedem. tum Tartarus ipse bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum. hic genus antiquum Terrae, Titania pubes, fulmine deiecti fundo uoluuntur in imo. hic et Aloidas geminos immania uidi corpora, qui manibus magnum rescindere caelum adgressi superisque Iouem detrudere regnis. uidi et crudelis dantem Salmonea poenas, dum flammas Iouis et sonitus imitatur Olympi. quattuor hic inuectus equis et lampada qua**ans per Graium populos mediaeque per Elidis urbem ibat ouans, diuumque sibi poscebat honorem, demens, qui nimbos et non imitabile fulmen aere et cornipedum pulsu simularet equorum. at pater omnipotens densa inter nubila telum contorsit, non ille faces nec fumea taedis lumina, praecipitemque immani turbine adegit. nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum, cernere erat, per tota nouem cui iugera corpus porrigitur, rostroque immanis uultur obunco immortale iecur tondens fecundaque poenis uiscera rimaturque epulis habitatque sub alto pectore, nec fibris requies datur ulla renatis. quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque? quos super atra silex iam iam lapsura cadentique imminet adsimilis; lucent genialibus altis aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae regifico luxu; Furiarum maxima iuxta accubat et manibus prohibet contingere mensas, exsurgitque facem attollens atque intonat ore. hic, quibus inuisi fratres, dum uita manebat, pulsatusue parens et fraus innexa clienti, aut qui diuitiis soli incubuere repertis nec partem posuere suis (quae maxima turba est), quique ob adulterium caesi, quique arma secuti impia nec ueriti dominorum fallere dextras, inclusi poenam exspectant. ne quaere doceri quam poenam, aut quae forma uiros fortunaue mersit. saxum ingens uoluunt alii, radiisque rotarum districti pendent; sedet aeternumque sedebit infelix Theseus, Phlegyasque miserrimus omnis admonet et magna testatur uoce per umbras: "discite iustitiam moniti et non temnere diuos." uendidit hic auro patriam dominumque potentem imposuit; fixit leges pretio atque refixit; hic thalamum inuasit natae uetitosque hymenaeos: ausi omnes immane nefas ausoque potiti. non, mihi si linguae centum sint oraque centum, ferrea uox, omnis scelerum comprendere formas, omnia poenarum percurrere nomina possim.' Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeua sacerdos, 'sed iam age, carpe uiam et susceptum perfice munus; acceleremus' ait; 'Cyclopum educta caminis moenia conspicio atque aduerso fornice portas, haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.' dixerat et pariter gressi per opaca uiarum corripiunt spatium medium foribusque propinquant. occupat Aeneas aditum corpusque recenti spargit aqua ramumque aduerso in limine figit. His demum exactis, perfecto munere diuae, deuenere locos laetos et amoena uirecta fortunatorum nemorum sedesque beatas. largior hic campos aether et lumine uestit purpureo, solemque suum, sua sidera norunt. pars in gramineis exercent membra palaestris, contendunt ludo et fulua luctantur harena; pars pedibus plaudunt choreas et carmina dic*nt. nec non Threicius longa cum ueste sacerdos obloquitur numeris septem discrimina uocum, iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno. hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles, magnanimi heroes nati melioribus annis, Ilusque Assaracusque et Troiae Dardan*s auctor. arma procul currusque uirum miratur inanis; stant terra defixae hastae pa**imque soluti per campum pasc*ntur equi. quae gratia currum armorumque fuit uiuis, quae cura nitentis pascere equos, eadem sequitur tellure repostos. conspicit, ecce, alios dextra laeuaque per herbam uescentis laetumque choro paeana canentis inter odoratum lauris nemus, unde superne plurimus Eridani per siluam uoluitur amnis. hic man*s ob patriam pugnando uulnera pa**i, quique sacerdotes casti, dum uita manebat, quique pii uates et Phoebo digna locuti, inuentas aut qui uitam excoluere per artis quique sui memores aliquos fecere merendo: omnibus his niuea cinguntur tempora uitta. quos circumfusos sic est adfata Sibylla, Musaeum ante omnis (medium nam plurima turba hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis): 'dicite, felices animae tuque optime uates, quae regio Anchisen, quis habet locus? illius ergo uenimus et magnos Erebi tranauimus amnis.' atque huic responsum paucis ita reddidit heros: 'nulli certa domus; lucis habitamus opacis, riparumque toros et prata recentia riuis incolimus. sed uos, si fert ita corde uoluntas, hoc superate iugum, et facili iam tramite sistam.' dixit, et ante tulit gressum camposque nitentis desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt. At pater Anchises penitus conualle uirenti inclusas animas superumque ad lumen ituras lustrabat studio recolens, omnemque suorum forte recensebat numerum, carosque nepotes fataque fortunasque uirum moresque man*sque. isque ubi tendentem aduersum per gramina uidit Aenean, alacris palmas utrasque tetendit, effusaeque genis lacrimae et uox excidit ore: 'uenisti tandem, tuaque exspectata parenti uicit iter durum pietas? datur ora tueri, nate, tua et notas audire et reddere uoces? sic equidem ducebam animo rebarque futurum tempora dinumerans, nec me mea cura fefellit. quas ego te terras et quanta per aequora uectum accipio! quantis iactatum, nate, periclis! quam metui ne quid Libyae tibi regna nocerent!' ille autem: 'tua me, genitor, tua tristis imago saepius occurrens haec limina tendere adegit; stant sale Tyrrheno cla**es. da iungere dextram, da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.' sic memorans largo fletu simul ora rigabat. ter conatus ibi collo dare bracchia circum; ter frustra comprensa man*s effugit imago, par leuibus uentis uolucrique simillima somno. Interea uidet Aeneas in ualle reducta seclusum nemus et uirgulta sonantia siluae, Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem. hunc circum innumerae gentes populique uolabant: ac ueluti in pratis ubi apes aestate serena floribus insidunt uariis et candida circum lilia funduntur, strepit omnis murmure campus. horrescit uisu subito causasque requirit inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro, quiue uiri tanto complerint agmine ripas. tum pater Anchises: 'animae, quibus altera fato corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam securos latices et longa obliuia potant. has equidem memorare tibi atque ostendere coram iampridem, hanc prolem cupio enumerare meorum, quo magis Italia mecum laetere reperta.' 'o pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est sublimis animas iterumque ad tarda reuerti corpora? quae lucis miseris tam dira cupido?' 'dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo' suscipit Anchises atque ordine singula pandit. 'Principio caelum ac terras camposque liquentis lucentemque globum lunae Titaniaque astra spiritus intus alit, totamque infusa per artus mens agitat molem et magno se corpore miscet. inde hominum pecudumque genus uitaeque uolantum et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus. igneus est ollis uigor et caelestis origo seminibus, quantum non noxia corpora tardant terrenique hebetant artus moribundaque membra. hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco. quin et supremo cum lumine uita reliquit, non tamen omne malum miseris nec funditus omnes corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est multa diu concreta modis inolescere miris. ergo exercentur poenis ueterumque malorum supplicia expendunt: aliae panduntur inanes suspensae ad uentos, aliis sub gurgite uasto infectum eluitur scelus aut exuritur igni: quisque suos patimur manis. exinde per amplum mittimur Elysium et pauci laeta arua tenemus, donec longa dies perfecto temporis orbe concretam exemit labem, purumque relinquit aetherium sensum atque aurai simplicis ignem. has omnis, ubi mille rotam uoluere per annos, Lethaeum ad fluuium deus euocat agmine magno, scilicet immemores supera ut conuexa reuisant rursus, et incipiant in corpora uelle reuerti.' Dixerat Anchises natumque unaque Sibyllam conuentus trahit in medios turbamque sonantem, et tumulum capit unde omnis longo ordine posset aduersos legere et uenientum discere uultus. 'Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur gloria, qui maneant Itala de gente nepotes, inlustris animas nostrumque in nomen ituras, expediam dictis, et te tua fata docebo. ille, uides, pura iuuenis qui nititur hasta, proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras aetherias Italo commixtus sanguine surget, Siluius, Albanum nomen, tua postuma proles, quem tibi longaeuo serum Lauinia coniunx educet siluis regem regumque parentem, unde genus Longa nostrum dominabitur Alba. proximus ille Procas, Troianae gloria gentis, et Capys et Numitor et qui te nomine reddet Siluius Aeneas, pariter pietate uel armis egregius, si umquam regnandam acceperit Albam. qui iuuenes! quantas ostentant, aspice, uiris atque umbrata gerunt ciuili tempora quercu! hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam, hi Collatinas imponent montibus arces, Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque; haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae. quin et auo comitem sese Mauortius addet Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater educet. uiden, ut geminae stant uertice cristae et pater ipse suo superum iam signat honore? en huius, nate, auspiciis illa incluta Roma imperium terris, animos aequabit Olympo, septemque una sibi muro circumdabit arces, felix prole uirum: qualis Berecyntia mater inuehitur curru Phrygias turrita per urbes laeta deum partu, centum complexa nepotes, omnis caelicolas, omnis supera alta tenentis. huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem Romanosque tuos. hic Caesar et omnis Iuli progenies magnum caeli uentura sub axem. hic uir, hic est, tibi quem promitti saepius audis, Augustus Caesar, diui genus, aurea condet saecula qui rursus Latio regnata per arua Saturno quondam, super et Garamantas et Indos proferet imperium; iacet extra sidera tellus, extra anni solisque uias, ubi caelifer Atlas axem umero torquet stellis ardentibus aptum. huius in aduentum iam nunc et Caspia regna responsis horrent diuum et Maeotia tellus, et septemgemini turbant trepida ostia Nili. nec uero Alcides tantum telluris obiuit, fixerit aeripedem ceruam licet, aut Erymanthi pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu; nec qui pampineis uictor iuga flectit habenis Liber, agens celso Nysae de uertice tigris. et dubitamus adhuc uirtutem extendere factis, aut metus Ausonia prohibet consistere terra? quis procul ille autem ramis insignis oliuae sacra ferens? nosco crinis incanaque menta regis Romani primam qui legibus urbem fundabit, Curibus paruis et paupere terra missus in imperium magnum. cui deinde subibit otia qui rumpet patriae residesque mouebit Tullus in arma uiros et iam desueta triumphis agmina. quem iuxta sequitur iactantior Ancus nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris. uis et Tarquinios reges animamque superbam ultoris Bruti, fascisque uidere receptos? consulis imperium hic primus saeuasque securis accipiet, natosque pater noua bella mouentis ad poenam pulchra pro libertate uocabit, infelix, utcumque ferent ea facta minores: uincet amor patriae laudumque immensa cupido. quin Decios Drusosque procul saeuumque securi aspice Torquatum et referentem signa Camillum. illae autem paribus quas fulgere cernis in armis, concordes animae nunc et dum nocte prementur, heu quantum inter se bellum, si lumina uitae attigerint, quantas acies stragemque ciebunt, aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci descendens, gener aduersis instructus Eois! ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella neu patriae ualidas in uiscera uertite uiris; tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo, proice tela manu, sanguis meus!— ille triumphata Capitolia ad alta Corintho uictor aget currum caesis insignis Achiuis. eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli, ultus auos Troiae templa et temerata Mineruae. quis te, magne Cato, tacitum aut te, Cosse, relinquat? quis Gracchi genus aut geminos, duo fulmina belli, Scipiadas, cladem Libyae, paruoque potentem Fabricium uel te sulco, Serrane, serentem? quo fessum rapitis, Fabii? tu Maximus ille es, unus qui nobis cunctando restituis rem. excudent alii spirantia mollius aera (credo equidem), uiuos ducent de marmore uultus, orabunt causas melius, caelique meatus describent radio et surgentia sidera dicent: tu regere imperio populos, Romane, memento (hae tibi erunt artes), pacique imponere morem, parcere subiectis et debellare superbos.' Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit: 'aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis ingreditur uictorque uiros supereminet omnis. hic rem Romanam magno turbante tumultu sistet eques, sternet Poenos Gallumque rebellem, tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.' atque hic Aeneas (una namque ire uidebat egregium forma iuuenem et fulgentibus armis, sed frons laeta parum et deiecto lumina uultu) 'quis, pater, ille, uirum qui sic comitatur euntem? filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum? qui strepitus circa comitum! quantum instar in ipso! sed nox atra caput tristi circumuolat umbra.' tum pater Anchises lacrimis ingressus obortis: 'o gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum; ostendent terris hunc tantum fata nec ultra esse sinent. nimium uobis Romana propago uisa potens, superi, propria haec si dona fuissent. quantos ille uirum magnam Mauortis ad urbem campus aget gemitus! uel quae, Tiberine, uidebis funera, cum tumulum praeterlabere recentem! nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos in tantum spe tollet auos, nec Romula quondam ullo se tantum tellus iactabit alumno. heu pietas, heu prisca fides inuictaque bello dextera! non illi se quisquam impune tulisset obuius armato, seu cum pedes iret in hostem seu spumantis equi foderet calcaribus armos. heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas, tu Marcellus eris. manibus date lilia plenis purpureos spargam flores animamque nepotis his saltem accumulem donis, et fungar inani munere.' sic tota pa**im regione uagantur aeris in campis latis atque omnia lustrant. quae postquam Anchises natum per singula duxit incenditque animum famae uenientis amore, exim bella uiro memorat quae deinde gerenda, Laurentisque docet populos urbemque Latini, et quo quemque modo fugiatque feratque laborem. Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris, altera candenti perfecta nitens elephanto, sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes. his ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam prosequitur dictis portaque emittit eburna, ille uiam secat ad nauis sociosque reuisit. Tum se ad Caietae recto fert limite portum. ancora de prora iacitur; stant litore puppes.