Publius Vergilius Maro - Aeneid (Liber III) lyrics

Postquam res Asiae Priamique euertere gentem immeritam uisum superis, ceciditque superbum Ilium et omnis humo fumat Neptunia Troia, diuersa exsilia et desertas quaerere terras auguriis agimur diuum, cla**emque sub ipsa Antandro et Phrygiae molimur montibus Idae, incerti quo fata ferant, ubi sistere detur, contrahimusque uiros. uix prima inceperat aestas et pater Anchises dare fatis uela iubebat, litora cum patriae lacrimans portusque relinquo et campos ubi Troia fuit. feror exsul in altum cum sociis natoque penatibus et magnis dis. Terra procul uastis colitur Mauortia campis (Thraces arant) acri quondam regnata Lycurgo, hospitium antiquum Troiae sociique penates dum fortuna fuit. feror huc et litore curuo moenia prima loco fatis ingressus iniquis Aeneadasque meo nomen de nomine fingo. sacra Dionaeae matri diuisque ferebam auspicibus coeptorum operum, superoque nitentem caelicolum regi mactabam in litore taurum. forte fuit iuxta tumulus, quo cornea summo uirgulta et densis hastilibus horrida myrtus. accessi uiridemque ab humo conuellere siluam conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras, horrendum et dictu uideo mirabile monstrum. nam quae prima solo ruptis radicibus arbos uellitur, huic atro liquuntur sanguine guttae et terram tabo maculant. mihi frigidus horror membra quatit gelidusque coit formidine sanguis. rursus et alterius lentum conuellere uimen insequor et causas penitus temptare latentis; ater et alterius sequitur de cortice sanguis. multa mouens animo Nymphas uenerabar agrestis Gradiuumque patrem, Geticis qui praesidet aruis, rite secundarent uisus omenque leuarent. tertia sed postquam maiore hastilia nisu adgredior genibusque aduersae obluctor harenae, (eloquar an sileam?) gemitus lacrimabilis imo auditur tumulo et uox reddita fertur ad auris: 'quid miserum, Aenea, laceras? iam parce sepulto, parce pias scelerare man*s. non me tibi Troia externum tulit aut cruor hic de stipite manat. heu fuge crudelis terras, fuge litus auarum: nam Polydorus ego. hic confixum ferrea texit telorum seges et iaculis increuit acutis.' tum uero ancipiti mentem formidine pressus obstipui steteruntque comae et uox faucibus haesit. Hunc Polydorum auri quondam cum pondere magno infelix Priamus furtim mandarat alendum Threicio regi, cum iam diffideret armis Dardaniae cingique urbem obsidione uideret. ille, ut opes fractae Teucrum et Fortuna recessit, res Agamemnonias uictriciaque arma secutus fas omne abrumpit: Polydorum obtruncat, et auro ui potitur. quid non mortalia pectora cogis, auri sacra fames! postquam pauor ossa reliquit, delectos populi ad proceres primumque parentem monstra deum refero, et quae sit sententia posco. omnibus idem animus, scelerata excedere terra, linqui pollutum hospitium et dare cla**ibus Austros. ergo instauramus Polydoro funus, et ingens aggeritur tumulo tellus; stant Manibus arae caeruleis maestae uittis atraque cupresso, et circum Iliades crinem de more solutae; inferimus tepido spumantia cymbia lacte sanguinis et sacri pateras, animamque sepulcro condimus et magna supremum uoce ciemus. Inde ubi prima fides pelago, placataque uenti dant maria et lenis crepitans uocat Auster in altum, deduc*nt socii nauis et litora complent; prouehimur portu terraeque urbesque recedunt. sacra mari colitur medio gratissima tellus Nereidum matri et Neptuno Aegaeo, quam pius arquitenens oras et litora circum errantem Mycono e celsa Gyaroque reuinxit, immotamque coli dedit et contemnere uentos. huc feror, haec fessos tuto placidissima portu accipit; egressi ueneramur Apollinis urbem. rex Anius, rex idem hominum Phoebique sacerdos, uittis et sacra redimitus tempora lauro occurrit; ueterem Anchisen agnouit amicum. iungimus hospitio dextras et tecta subimus. Templa dei saxo uenerabar structa uetusto: 'da propriam, Thymbraee, domum; da moenia fessis et genus et mansuram urbem; serua altera Troiae Pergama, reliquias Danaum atque immitis Achilli. quem sequimur? quoue ire iubes? ubi ponere sedes? da, pater, augurium atque animis inlabere nostris.' uix ea fatus eram: tremere omnia uisa repente, liminaque laurusque dei, totusque moueri mons circum et mugire adytis cortina reclusis. summissi petimus terram et uox fertur ad auris: 'Dardanidae duri, quae uos a stirpe parentum prima tulit tellus, eadem uos ubere laeto accipiet reduces. antiquam exquirite matrem. hic domus Aeneae cunctis dominabitur oris et nati natorum et qui nascentur ab illis.' haec Phoebus; mixtoque ingens exorta tumultu laetitia, et cuncti quae sint ea moenia quaerunt, quo Phoebus uocet errantis iubeatque reuerti. tum genitor ueterum uoluens monimenta uirorum 'audite, o proceres,' ait 'et spes discite uestras. Creta Iouis magni medio iacet insula ponto, mons Idaeus ubi et gentis cunabula nostrae. centum urbes habitant magnas, uberrima regna, maximus unde pater, si rite audita recordor, Teucrus Rhoeteas primum est aduectus in oras, optauitque locum regno. nondum Ilium et arces Pergameae steterant; habitabant uallibus imis. hinc mater cultrix Cybeli Corybantiaque aera Idaeumque nemus, hinc fida silentia sacris, et iuncti currum dominae subiere leones. ergo agite et diuum duc*nt qua iussa sequamur: placemus uentos et Cnosia regna petamus. nec longo distant cursu: modo Iuppiter adsit, tertia lux cla**em Cretaeis sistet in oris.' sic fatus meritos aris mactauit honores, taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo, nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam. Fama uolat pulsum regnis cessisse paternis Idomenea ducem, desertaque litora Cretae, hoste uacare domum sedesque astare relictas. linquimus Ortygiae portus pelagoque uolamus bacchatamque iugis Naxon uiridemque Donusam, Olearon niueamque Paron sparsasque per aequor Cycladas, et crebris legimus freta concita terris. nauticus exoritur uario certamine clamor: hortantur socii Cretam proauosque petamus. prosequitur surgens a puppi uentus euntis, et tandem antiquis Curetum adlabimur oris. ergo auidus muros optatae molior urbis Pergameamque uoco, et laetam cognomine gentem hortor amare focos arcemque attollere tectis. Iamque fere sicco subductae litore puppes, conubiis aruisque nouis operata iuuentus, iura domosque dabam, subito cum tabida membris corrupto caeli tractu miserandaque uenit arboribusque satisque lues et letifer annus. linquebant dulcis animas aut aegra trahebant corpora; tum sterilis exurere Sirius agros, arebant herbae et uictum seges aegra negabat. rursus ad oraclum Ortygiae Phoebumque remenso hortatur pater ire mari ueniamque precari, quam fessis finem rebus ferat, unde laborum temptare auxilium iubeat, quo uertere cursus. Nox erat et terris animalia somnus habebat: effigies sacrae diuum Phrygiique penates, quos mecum a Troia mediisque ex ignibus urbis extuleram, uisi ante oculos astare iacentis in somnis multo manifesti lumine, qua se plena per insertas fundebat luna fenestras; tum sic adfari et curas his demere dictis: 'quod tibi delato Ortygiam dicturus Apollo est, hic canit et tua nos en ultro ad limina mittit. nos te Dardania incensa tuaque arma secuti, nos tumidum sub te permensi cla**ibus aequor, idem uenturos tollemus in astra nepotes imperiumque urbi dabimus. tu moenia magnis magna para longumque fugae ne linque laborem. mutandae sedes. non haec tibi litora suasit Delius aut Cretae iussit considere Apollo. est locus, Hesperiam Grai cognomine dic*nt, terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae; Oenotri coluere uiri; nunc fama minores Italiam dixisse ducis de nomine gentem. hae nobis propriae sedes, hinc Dardan*s ortus Iasiusque pater, genus a quo principe nostrum. surge age et haec laetus longaeuo dicta parenti haud dubitanda refer: Corythum terrasque requirat Ausonias; Dictaea negat tibi Iuppiter arua.' talibus attonitus uisis et uoce deorum (nec sopor illud erat, sed coram agnoscere uultus uelatasque comas praesentiaque ora uidebar; tum gelidus toto manabat corpore sudor) corripio e stratis corpus tendoque supinas ad caelum cum uoce man*s et munera libo intemerata focis. perfecto laetus honore Anchisen facio certum remque ordine pando. agnouit prolem ambiguam geminosque parentis, seque nouo ueterum deceptum errore locorum. tum memorat: 'nate, Iliacis exercite fatis, sola mihi talis casus Ca**andra canebat. nunc repeto haec generi portendere debita nostro et saepe Hesperiam, saepe Itala regna uocare. sed quis ad Hesperiae uenturos litora Teucros crederet? aut quem tum uates Ca**andra moueret? cedamus Phoebo et moniti meliora sequamur.' sic ait, et cuncti dicto paremus ouantes. hanc quoque deserimus sedem paucisque relictis uela damus uastumque caua trabe currimus aequor. Postquam altum tenuere rates nec iam amplius ullae apparent terrae, caelum undique et undique pontus, tum mihi caeruleus supra caput astitit imber noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris. continuo uenti uoluunt mare magnaque surgunt aequora, dispersi iactamur gurgite uasto; inuoluere diem nimbi et nox umida caelum abstulit, ingeminant abruptis nubibus ignes, excutimur cursu et caecis erramus in undis. ipse diem noctemque negat discernere caelo nec meminisse uiae media Palinurus in unda. tris adeo incertos caeca caligine soles erramus pelago, totidem sine sidere noctes. quarto terra die primum se attollere tandem uisa, aperire procul montis ac uoluere fumum. uela cadunt, remis insurgimus; haud mora, nautae adnixi torquent spumas et caerula uerrunt. seruatum ex undis Strophadum me litora primum excipiunt. Strophades Graio stant nomine dictae insulae Ionio in magno, quas dira Celaeno Harpyiaeque colunt aliae, Phineia postquam clausa domus mensasque metu liquere priores. tristius haud illis monstrum, nec saeuior ulla pestis et ira deum Stygiis sese extulit undis. uirginei uolucrum uultus, foedissima uentris proluuies uncaeque man*s et pallida semper ora fame. huc ubi delati portus intrauimus, ecce laeta boum pa**im campis armenta uidemus caprigenumque pecus nullo custode per herbas. inruimus ferro et diuos ipsumque uocamus in partem praedamque Iouem; tum litore curuo exstruimusque toros dapibusque epulamur opimis. at subitae horrifico lapsu de montibus adsunt Harpyiae et magnis quatiunt clangoribus alas, diripiuntque dapes contactuque omnia foedant immundo; tum uox taetrum dira inter odorem. rursum in secessu longo sub rupe cauata [arboribus clausam circum atque horrentibus umbris] instruimus mensas arisque reponimus ignem; rursum ex diuerso caeli caecisque latebris turba sonans praedam pedibus circumuolat uncis, polluit ore dapes. sociis tunc arma capessant edico, et dira bellum cum gente gerendum. haud secus ac iussi faciunt tectosque per herbam disponunt ensis et scuta latentia condunt. ergo ubi delapsae sonitum per curua dedere litora, dat signum specula Misenus ab alta aere cauo. inuadunt socii et noua proelia temptant, obscenas pelagi ferro foedare uolucris. sed neque uim plumis ullam nec uulnera tergo accipiunt, celerique fuga sub sidera lapsae semesam praedam et uestigia foeda relinquunt. una in praecelsa consedit rupe Celaeno, infelix uates, rumpitque hanc pectore uocem; 'bellum etiam pro caede boum stratisque iuuencis, Laomedontiadae, bellumne inferre paratis et patrio Harpyias insontis pellere regno? accipite ergo animis atque haec mea figite dicta, quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo praedixit, uobis Furiarum ego maxima pando. Italiam cursu petitis uentisque uocatis: ibitis Italiam portusque intrare licebit. sed non ante datam cingetis moenibus urbem quam uos dira fames nostraeque iniuria caedis ambesas subigat malis absumere mensas.' dixit, et in siluam pennis ablata refugit. at sociis subita gelidus formidine sanguis deriguit: cecidere animi, nec iam amplius armis, sed uotis precibusque iubent exposcere pacem, siue deae seu sint dirae obscenaeque uolucres. et pater Anchises pa**is de litore palmis numina magna uocat meritosque indicit honores: 'di, prohibete minas; di, talem auertite casum et placidi seruate pios.' tum litore funem deripere excussosque iubet laxare rudentis. tendunt uela Noti: fugimus spumantibus undis qua cursum uentusque gubernatorque uocabat. iam medio apparet fluctu nemorosa Zacynthos Dulichiumque Sameque et Neritos ardua saxis. effugimus scopulos Ithacae, Laertia regna, et terram altricem saeui exsecramur Vlixi. mox et Leucatae nimbosa cacumina montis et formidatus nautis aperitur Apollo. hunc petimus fessi et paruae succedimus urbi; ancora de prora iacitur, stant litore puppes. Ergo insperata tandem tellure potiti lustramurque Ioui uotisque incendimus aras, Actiaque Iliacis celebramus litora ludis. exercent patrias oleo labente palaestras nudati socii: iuuat euasisse tot urbes Argolicas mediosque fugam tenuisse per hostis. interea magnum sol circumuoluitur annum et glacialis hiems Aquilonibus asperat undas. aere cauo clipeum, magni gestamen Abantis, postibus aduersis figo et rem carmine signo: aeneas haec de danais victoribvs arma; linquere tum portus iubeo et considere transtris. certatim socii feriunt mare et aequora uerrunt: protinus aerias Phaeacum abscondimus arces litoraque Epiri legimus portuque subimus Chaonio et celsam Buthroti accedimus urbem. Hic incredibilis rerum fama occupat auris, Priamiden Helenum Graias regnare per urbis coniugio Aeacidae Pyrrhi sceptrisque potitum, et patrio Andromachen iterum cessisse marito. obstipui, miroque incensum pectus amore compellare uirum et casus cognoscere tantos. progredior portu cla**is et litora linquens, sollemnis cum forte dapes et tristia dona ante urbem in luco falsi Simoentis ad undam libabat cineri Andromache manisque uocabat Hectoreum ad tumulum, uiridi quem caespite inanem et geminas, causam lacrimis, sacrauerat aras. ut me conspexit uenientem et Troia circum arma amens uidit, magnis exterrita monstris deriguit uisu in medio, calor ossa reliquit, labitur, et longo uix tandem tempore fatur: 'uerane te facies, uerus mihi nuntius adfers, nate dea? uiuisne? aut, si lux alma recessit, Hector ubi est?' dixit, lacrimasque effudit et omnem impleuit clamore locum. uix pauca furenti subicio et raris turbatus uocibus hisco: 'uiuo equidem uitamque extrema per omnia duco; ne dubita, nam uera uides. heu! quis te casus deiectam coniuge tanto excipit, aut quae digna satis fortuna reuisit, Hectoris Andromache? Pyrrhin conubia seruas?' deiecit uultum et demissa uoce locuta est: 'o felix una ante alias Priameia uirgo, hostilem ad tumulum Troiae sub moenibus altis iussa mori, quae sortitus non pertulit ullos nec uictoris heri tetigit captiua cubile! nos patria incensa diuersa per aequora uectae stirpis Achilleae fastus iuuenemque superbum seruitio enixae tulimus; qui deinde secutus Ledaeam Hermionen Lacedaemoniosque hymenaeos me famulo famulamque Heleno transmisit habendam. ast illum ereptae magno flammatus amore coniugis et scelerum furiis agitatus Orestes excipit incautum patriasque obtruncat ad aras. morte Neoptolemi regnorum reddita cessit pars Heleno, qui Chaonios cognomine campos Chaoniamque omnem Troiano a Chaone dixit, Pergamaque Iliacamque iugis hanc addidit arcem. sed tibi qui cursum uenti, quae fata dedere? aut quisnam ignarum nostris deus appulit oris? quid puer Ascanius? superatne et uescitur aura? quem tibi iam Troia— ecqua tamen puero est amissae cura parentis? ecquid in antiquam uirtutem animosque uirilis et pater Aeneas et auunculus excitat Hector?' talia fundebat lacrimans longosque ciebat inca**um fletus, cum sese a moenibus heros Priamides multis Helenus comitantibus adfert, agnoscitque suos laetusque ad limina ducit, et multum lacrimas uerba inter singula fundit. procedo et paruam Troiam simulataque magnis Pergama et arentem Xanthi cognomine riuum agnosco, Scaeaeque amplector limina portae; nec non et Teucri socia simul urbe fruuntur. illos porticibus rex accipiebat in amplis: aulai medio libabant pocula Bacchi impositis auro dapibus, paterasque tenebant. Iamque dies alterque dies processit, et aurae uela uocant tumidoque inflatur carbasus Austro: his uatem adgredior dictis ac talia quaeso: 'Troiugena, interpres diuum, qui numina Phoebi, qui tripodas Clarii et laurus, qui sidera sentis et uolucrum linguas et praepetis omina pennae, fare age (namque omnis cursum mihi prospera dixit religio, et cuncti suaserunt numine diui Italiam petere et terras temptare repostas; sola nouum dictuque nefas Harpyia Celaeno prodigium canit et tristis denuntiat iras obscenamque famem), quae prima pericula uito? quidue sequens tantos possim superare labores?' hic Helenus caesis primum de more iuuencis exorat pacem diuum uittasque resoluit sacrati capitis, meque ad tua limina, Phoebe, ipse manu multo suspensum numine ducit, atque haec deinde canit diuino ex ore sacerdos: 'Nate dea (nam te maioribus ire per altum auspiciis manifesta fides; sic fata deum rex sortitur uoluitque uices, is uertitur ordo), pauca tibi e multis, quo tutior hospita lustres aequora et Ausonio possis considere portu, expediam dictis; prohibent nam cetera Parcae scire Helenum farique uetat Saturnia Iuno. principio Italiam, quam tu iam rere propinquam uicinosque, ignare, paras inuadere portus, longa procul longis uia diuidit inuia terris. ante et Trinacria lentandus remus in unda et salis Ausonii lustrandum nauibus aequor infernique lacus Aeaeaeque insula Circae, quam tuta possis urbem componere terra. signa tibi dicam, tu condita mente teneto: cum tibi sollicito secreti ad fluminis undam litoreis ingens inuenta sub ilicibus sus triginta capitum fetus enixa iacebit, alba solo recubans, albi circum ubera nati, is locus urbis erit, requies ea certa laborum. nec tu mensarum morsus horresce futuros: fata uiam inuenient aderitque uocatus Apollo. has autem terras Italique hanc litoris oram, proxima quae nostri perfunditur aequoris aestu, effuge; cuncta malis habitantur moenia Grais. hic et Narycii posuerunt moenia Locri, et Sallentinos obsedit milite campos Lyctius Idomeneus; hic illa ducis Meliboei parua Philoctetae subnixa Petelia muro. quin ubi transmissae steterint trans aequora cla**es et positis aris iam uota in litore solues, purpureo uelare comas adopertus amictu, ne qua inter sanctos ignis in honore deorum hostilis facies occurrat et omina turbet. hunc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto; hac casti maneant in religione nepotes. ast ubi digressum Siculae te admouerit orae uentus, et angusti rarescent claustra Pelori, laeua tibi tellus et longo laeua petantur aequora circuitu; dextrum fuge litus et undas. haec loca ui quondam et uasta conuulsa ruina (tantum aeui longinqua ualet mutare uetustas) dissiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus una foret: uenit medio ui pontus et undis Hesperium Siculo latus abscidit, aruaque et urbes litore diductas angusto interluit aestu. dextrum Scylla latus, laeuum implacata Charybdis obsidet, atque imo barathri ter gurgite uastos sorbet in abruptum fluctus rursusque sub auras erigit alternos, et sidera uerberat unda. at Scyllam caecis cohibet spelunca latebris ora exsertantem et nauis in saxa trahentem. prima hominis facies et pulchro pectore uirgo pube tenus, postrema immani corpore pistrix delphinum caudas utero commissa luporum. praestat Trinacrii metas lustrare Pachyni cessantem, longos et circumflectere cursus, quam semel informem uasto uidisse sub antro Scyllam et caeruleis canibus resonantia saxa. praeterea, si qua est Heleno prudentia uati, si qua fides, animum si ueris implet Apollo, unum illud tibi, nate dea, proque omnibus unum praedicam et repetens iterumque iterumque monebo, Iunonis magnae primum prece numen adora, Iunoni cane uota libens dominamque potentem supplicibus supera donis: sic denique uictor Trinacria finis Italos mittere relicta. huc ubi delatus Cumaeam accesseris urbem diuinosque lacus et Auerna sonantia siluis, insanam uatem aspicies, quae rupe sub ima fata canit foliisque notas et nomina mandat. quaecumque in foliis descripsit carmina uirgo digerit in numerum atque antro seclusa relinquit: illa manent immota locis neque ab ordine cedunt. uerum eadem, uerso tenuis cum cardine uentus impulit et teneras turbauit ianua frondes, numquam deinde cauo uolitantia prendere saxo nec reuocare situs aut iungere carmina curat: inconsulti abeunt sedemque odere Sibyllae. hic tibi ne qua morae fuerint dispendia tanti, quamuis increpitent socii et ui cursus in altum uela uocet, possisque sinus implere secundos, quin adeas uatem precibusque oracula poscas ipsa canat uocemque uolens atque ora resoluat. illa tibi Italiae populos uenturaque bella et quo quemque modo fugiasque ferasque laborem expediet, cursusque dabit uenerata secundos. haec sunt quae nostra liceat te uoce moneri. uade age et ingentem factis fer ad aethera Troiam.' Quae postquam uates sic ore effatus amico est, dona dehinc auro grauia ac secto elephanto imperat ad nauis ferri, stipatque carinis ingens argentum Dodonaeosque lebetas, loricam consertam hamis auroque trilicem, et conum insignis galeae cristasque comantis, arma Neoptolemi. sunt et sua dona parenti. addit equos, additque duces, remigium supplet, socios simul instruit armis. Interea cla**em uelis aptare iubebat Anchises, fieret uento mora ne qua ferenti. quem Phoebi interpres multo compellat honore: 'coniugio, Anchisa, Veneris dignate superbo, cura deum, bis Pergameis erepte ruinis, ecce tibi Ausoniae tellus: hanc arripe uelis. et tamen hanc pelago praeterlabare necesse est: Ausoniae pars illa procul quam pandit Apollo. uade,' ait 'o felix nati pietate. quid ultra prouehor et fando surgentis demoror Austros?' nec minus Andromache digressu maesta supremo fert picturatas auri subtemine uestis et Phrygiam Ascanio chlamydem (nec cedit honore) textilibusque onerat donis, ac talia fatur: 'accipe et haec, manuum tibi quae monimenta mearum sint, puer, et longum Andromachae testentur amorem, coniugis Hectoreae. cape dona extrema tuorum, o mihi sola mei super Astyanactis imago. sic oculos, sic ille man*s, sic ora ferebat; et nunc aequali tecum pubesceret aeuo.' hos ego digrediens lacrimis adfabar obortis: 'uiuite felices, quibus est fortuna peracta iam sua: nos alia ex aliis in fata uocamur. uobis parta quies: nullum maris aequor arandum, arua neque Ausoniae semper cedentia retro quaerenda. effigiem Xanthi Troiamque uidetis quam uestrae fecere man*s, melioribus, opto, auspiciis, et quae fuerit minus obuia Grais. si quando Thybrim uicinaque Thybridis arua intraro gentique meae data moenia cernam, cognatas urbes olim populosque propinquos, Epiro Hesperiam (quibus idem Dardan*s auctor atque idem casus), unam faciemus utramque Troiam animis: maneat nostros ea cura nepotes.' Prouehimur pelago uicina Ceraunia iuxta, unde iter Italiam cursusque breuissimus undis. sol ruit interea et montes umbrantur opaci; sternimur optatae gremio telluris ad undam sortiti remos pa**imque in litore sicco corpora curamus, fessos sopor inrigat artus. necdum orbem medium Nox Horis acta subibat: haud segnis strato surgit Palinurus et omnis explorat uentos atque auribus aera captat; sidera cuncta notat tacito labentia caelo, Arcturum pluuiasque Hyadas geminosque Triones, armatumque auro circumspicit Oriona. postquam cuncta uidet caelo constare sereno, dat clarum e puppi signum; nos castra mouemus temptamusque uiam et uelorum pandimus alas. Iamque rubescebat stellis Aurora fugatis cum procul obscuros collis humilemque uidemus Italiam. Italiam primus conclamat Achates, Italiam laeto socii clamore salutant. tum pater Anchises magnum cratera corona induit impleuitque mero, diuosque uocauit stans celsa in puppi: 'di maris et terrae tempestatumque potentes, ferte uiam uento facilem et spirate secundi.' crebresc*nt optatae aurae portusque patescit iam propior, templumque apparet in arce Mineruae; uela legunt socii et proras ad litora torquent. portus ab euroo fluctu curuatus in arcum, obiectae salsa spumant aspergine cautes, ipse latet: gemino demittunt bracchia muro turriti scopuli refugitque ab litore templum. quattuor hic, primum omen, equos in gramine uidi tondentis campum late, candore niuali. et pater Anchises 'bellum, o terra hospita, portas: bello armantur equi, bellum haec armenta minantur. sed tamen idem olim curru succedere sueti quadripedes et frena iugo concordia ferre: spes et pacis' ait. tum numina sancta precamur Palladis armisonae, quae prima accepit ouantis, et capita ante aras Phrygio uelamur amictu, praeceptisque Heleni, dederat quae maxima, rite Iunoni Argiuae iussos adolemus honores. Haud mora, continuo perfectis ordine uotis cornua uelatarum obuertimus antemnarum, Graiugenumque domos suspectaque linquimus arua. hinc sinus Herculei (si uera est fama) Tarenti cernitur, attollit se diua Lacinia contra, Caulonisque arces et nauifragum Scylaceum. tum procul e fluctu Trinacria cernitur Aetna, et gemitum ingentem pelagi pulsataque saxa audimus longe fractasque ad litora uoces, exsultantque uada atque aestu miscentur harenae. et pater Anchises 'nimirum hic illa Charybdis: hos Helenus scopulos, haec saxa horrenda canebat. eripite, o socii, pariterque insurgite remis.' haud minus ac iussi faciunt, primusque rudentem contorsit laeuas proram Palinurus ad undas; laeuam cuncta cohors remis uentisque petiuit. tollimur in caelum curuato gurgite, et idem subducta ad Manis imos desedimus unda. ter scopuli clamorem inter caua saxa dedere, ter spumam elisam et rorantia uidimus astra. interea fessos uentus cum sole reliquit, ignarique uiae Cyclopum adlabimur oris. Portus ab accessu uentorum immotus et ingens ipse: sed horrificis iuxta tonat Aetna ruinis, interdumque atram prorumpit ad aethera nubem turbine fumantem piceo et candente fauilla, attollitque globos flammarum et sidera lambit; interdum scopulos auulsaque uiscera montis erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras cum gemitu glomerat fundoque exaestuat imo. fama est Enceladi semustum fulmine corpus urgeri mole hac, ingentemque insuper Aetnam impositam ruptis flammam exspirare caminis, et fessum quotiens mutet latus, intremere omnem murmure Trinacriam et caelum subtexere fumo. noctem illam tecti siluis immania monstra perferimus, nec quae sonitum det causa uidemus. nam neque erant astrorum ignes nec lucidus aethra siderea polus, obscuro sed nubila caelo, et lunam in nimbo nox intempesta tenebat. Postera iamque dies primo surgebat Eoo umentemque Aurora polo dimouerat umbram, cum subito e siluis macie confecta suprema ignoti noua forma uiri miserandaque cultu procedit supplexque man*s ad litora tendit. respicimus. dira inluuies immissaque barba, consertum tegimen spinis: at cetera Graius, et quondam patriis ad Troiam missus in armis. isque ubi Dardanios habitus et Troia uidit arma procul, paulum aspectu conterritus haesit continuitque gradum; mox sese ad litora praeceps cum fletu precibusque tulit: 'per sidera testor, per superos atque hoc caeli spirabile lumen, tollite me, Teucri. quascumque abducite terras: hoc sat erit. scio me Danais e cla**ibus unum et bello Iliacos fateor petiisse penatis. pro quo, si sceleris tanta est iniuria nostri, spargite me in fluctus uastoque immergite ponto; si pereo, hominum manibus periisse iuuabit.' dixerat et genua amplexus genibusque uolutans haerebat. qui sit fari, quo sanguine cretus, hortamur, quae deinde agitet fortuna fateri. ipse pater dextram Anchises haud multa moratus dat iuueni atque animum praesenti pignore firmat. ille haec deposita tandem formidine fatur: 'sum patria ex Ithaca, comes infelicis Vlixi, nomine Achaemenides, Troiam genitore Adamasto paupere (mansissetque utinam fortuna!) profectus. hic me, dum trepidi crudelia limina linquunt, immemores socii uasto Cyclopis in antro deseruere. domus sanie dapibusque cruentis, intus opaca, ingens. ipse arduus, altaque pulsat sidera (di talem terris auertite pestem!) nec uisu facilis nec dictu adfabilis ulli; uisceribus miserorum et sanguine uescitur atro. uidi egomet duo de numero cum corpora nostro prensa manu magna medio resupinus in antro frangeret ad saxum, sanieque aspersa natarent limina; uidi atro cum membra fluentia tabo manderet et tepidi tremerent sub dentibus artus— haud impune quidem, nec talia pa**us Vlixes oblitusue sui est Ithacus discrimine tanto. nam simul expletus dapibus uinoque sepultus ceruicem inflexam posuit, iacuitque per antrum immensus saniem eructans et frusta cruento per somnum commixta mero, nos magna precati numina sortitique uices una undique circum fundimur, et telo lumen terebramus acuto ingens quod torua solum sub fronte latebat, Argolici clipei aut Phoebeae lampadis instar, et tandem laeti sociorum ulciscimur umbras. sed fugite, o miseri, fugite atque ab litore funem rumpite. nam qualis quantusque cauo Polyphemus in antro lanigeras claudit pecudes atque ubera pressat, centum alii curua haec habitant ad litora uulgo infandi Cyclopes et altis montibus errant. tertia iam lunae se cornua lumine complent cum uitam in siluis inter deserta ferarum lustra domosque traho uastosque ab rupe Cyclopas prospicio sonitumque pedum uocemque tremesco. uictum infelicem, bacas lapidosaque corna, dant rami, et uulsis pasc*nt radicibus herbae. omnia conlustrans hanc primum ad litora cla**em conspexi uenientem. huic me, quaecumque fuisset, addixi: satis est gentem effugisse nefandam. uos animam hanc potius quocumque absumite leto.' Vix ea fatus erat summo cum monte uidemus ipsum inter pecudes uasta se mole mouentem pastorem Polyphemum et litora nota petentem, monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum. trunca manum pinus regit et uestigia firmat; lanigerae comitantur oues; ea sola uoluptas solamenque mali. postquam altos tetigit fluctus et ad aequora uenit, luminis effossi fluidum lauit inde cruorem dentibus infrendens gemitu, graditurque per aequor iam medium, necdum fluctus latera ardua tinxit. nos procul inde fugam trepidi celerare recepto supplice sic merito tacitique incidere funem, uertimus et proni certantibus aequora remis. sensit, et ad sonitum uocis uestigia torsit. uerum ubi nulla datur dextra adfectare potestas nec potis Ionios fluctus aequare sequendo, clamorem immensum tollit, quo pontus et omnes intremuere undae, penitusque exterrita tellus Italiae curuisque immugiit Aetna cauernis. at genus e siluis Cyclopum et montibus altis excitum ruit ad portus et litora complent. cernimus astantis nequiquam lumine toruo Aetnaeos fratres caelo capita alta ferentis, concilium horrendum: quales cum uertice celso aeriae quercus aut coniferae cyparissi constiterunt, silua alta Iouis lucusue Dianae. praecipitis metus acer agit quocumque rudentis excutere et uentis intendere uela secundis. contra iussa monent Heleni, Scyllamque Charybdinque inter, utrimque uiam leti discrimine paruo, ni teneam cursus: certum est dare lintea retro. ecce autem Boreas angusta ab sede Pelori missus adest: uiuo praeteruehor ostia saxo Pantagiae Megarosque sinus Thapsumque iacentem. talia monstrabat relegens errata retrorsus litora Achaemenides, comes infelicis Vlixi. Sicanio praetenta sinu iacet insula contra Plemyrium undosum; nomen dixere priores Ortygiam. Alpheum fama est huc Elidis amnem occultas egisse uias subter mare, qui nunc ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis. iussi numina magna loci ueneramur, et inde exsupero praepingue solum stagnantis Helori. hinc altas cautes proiectaque saxa Pachyni radimus, et fatis numquam concessa moueri apparet Camerina procul campique Geloi, immanisque Gela fluuii cognomine dicta. arduus inde Acragas ostentat maxima longe moenia, magnanimum quondam generator equorum; teque datis linquo uentis, palmosa Selinus, et uada dura lego saxis Lilybeia caecis. hinc Drepani me portus et inlaetabilis ora accipit. hic pelagi tot tempestatibus actus heu, genitorem, omnis curae casusque leuamen, amitto Anchisen. hic me, pater optime, fessum deseris, heu, tantis nequiquam erepte periclis! nec uates Helenus, cum multa horrenda moneret, hos mihi praedixit luctus, non dira Celaeno. hic labor extremus, longarum haec meta uiarum, hinc me digressum uestris deus appulit oris. Sic pater Aeneas intentis omnibus unus fata renarrabat diuum cursusque docebat. conticuit tandem factoque hic fine quieuit.